Rers22MVbNFty1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Jego twarz jest pociągła, nos prosty, oczy małe. Mężczyzna ma brodę hiszpankę. Ubrany jest w dworski, szesnastowieczny strój składający się z obszernego kaftana, pod szyją ma koronkową kryzę, na głowie duży kapelusz.

Jak dobrze wiemy, wieki średnie były bez reszty zdominowane przez filozofię scholastycznąscholastykascholastyczną. W myśl łacińskiej zasady philosophia ancilla theologiae filozofia miała być „niewolnicą” teologiiteologiateologii lub „służką”, jeśli chcemy nieco złagodzić łacińskie ancilla. Rozum, który został zrównany z wiarą dopiero przez św. Tomasza, miał wyjaśniać prawdy objawione, zaś kwestie dotyczące świata doczesnego (a więc rzeczywistości, w której żyje człowiek) były rozważane tylko na tyle, na ile służyło to kwestiom życia wiecznego, czyli zbawienia. Jak się zdaje, dość dobrze taką relację ukazuje przekonanie św. Augustyna, które głosi, że nauki szczegółowe są, co prawda, bardzo piękne, ale też bardzo próżne. Nie służą bowiem zbawieniu duszy ludzkiej, a zatem jeśli już mają jakąkolwiek wartość, to dość miałką.

RXfl7L8JTttuD1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego włosy są półdługie, falujące, starannie ułożone. Sięgają ramion. Mężczyzna ma wyraźnie zaznaczone brwi i wyraziste oczy. Jego nos jest duży. Mężczyzna ma niewielkie wąsy i krótką brodę tuż pod dolną wargą. Ubrany jest w obszerną, ciemną szatę. Pod szyją ma duży, biały kołnierz. W ręku trzyma kapelusz.

Można zatem powiedzieć, że renesans niejako poprzesuwał punkty ciężkości w rozważaniach filozoficznych. Z życia wiecznego – na doczesne, z Boga – na człowieka, z kwestii zbawienia – na kwestię szczęścia, którego mamy doświadczać „tutaj”, w życiu codziennym. Wymagało to oczywiście wypracowania nowej postawy i metod badawczych, czego podjął się już Francis Bacon, który był prekursorem nowego sposobu uprawiania nauki. Po nim zaś Kartezjusz wygłosił swe słynne cogito ergo sum (z łaciny: myślę, więc jestem), które zdefiniowało człowieka jako istotę myślącą. Sprawiło to, że racjonalny namysł nad światem i samym sobą został uznany za wewnętrzną (immanentną) cechę ludzi. W ten sposób przed filozofami kolejnych pokoleń otworzyły się nowe perspektywy namysłu. Pośród nich miejsce szczególne zajął zaś francuski filozof, fizyk i matematyk Blaise Pascal.

Blaise Pascal od najmłodszych lat zadziwiał swym matematycznym geniuszem, a z czasem zapisał się w dziejach nauki zwłaszcza jako analityk rachunku prawdopodobieństwa i specjalista w badaniach nad zagadnieniem ciśnienia. Ta druga dziedzina sprawiła, że o jednostce, która wywodzi się od jego nazwiska, słyszymy na co dzień w każdej prognozie pogody. Jeśli chodzi o postawę filozoficzną francuskiego myśliciela, to należy wspomnieć, że zasadniczo nie był kimś, kogo nazwać możemy myślicielem metodycznym. Nigdy nie wypracował spójnego, zamkniętego i wszechogarniającego systemu filozoficznego, który odpowiadałby na wszystkie intelektualne bolączki jego epoki. Swoje przemyślenia spisywał w formie luźnych notatek, czasem dłuższych, a czasem przyjmujących formę krótkich aforyzmów. W ten sposób powstało jego główne dzieło filozoficzne, noszące francuski tytuł Pensées sur la religion, czyli Myśli na temat religii lub Przemyślenia na temat religii, które zwykło się nazywać tytułem skróconym: Myśli.

Przemyślenia Pascala, które składają się na treść wspomnianego dzieła, orbitują głównie wokół trzech zagadnień, które wzajemnie się przenikają. Pierwszą ich ideą jest podział na porządek rozumu i porządek serca. Jak stwierdził filozof, kwestie dotyczące wiary, a więc dogmaty i zagadnienia teologiczne, są niepoznawalne dla ludzkiego rozumu, gdyż ten nie jest w stanie odkryć i przeniknąć kwestii ostatecznych. Należy je zatem przyjmować na wiarę, bez podnoszenia postulatu racjonalnego ich uargumentowania. Należą bowiem do porządku serca. Z kolei porządek rozumu zawiera wszelkie kwestie, które można badać i rozważać w sposób obiektywny i naukowy, a przy tym – zamykać je w ogólne prawa, poddawać weryfikacji i wznosić na nich gmach wiedzy ludzkiej. Pomiędzy obydwoma porządkami nie ma, rzecz jasna, punktów wspólnych, choć pozostają one w pewnej konkretnej relacji. Jak wiemy, porządek serca dotyczy kwestii wiary, które wykraczają poza zdolności poznawcze i analityczne człowieka, zatem pozostaje on – mówiąc kolokwialnie – „ponad” porządkiem rozumu. Z tym pierwszym zagadnieniem łączą się bezpośrednio dwa kolejne, a więc tak zwany zakład Pascala oraz ujmowanie istoty ludzkiej jako „trzciny myślącej”.

Wspomniany zakład wynika bezpośrednio i z postawy, i z poglądów filozofa. Jak pamiętamy, był on wybitnym matematykiem, który przyczynił się do rozwoju rachunku prawdopodobieństwa, a z drugiej strony bardzo wyraźnie rozdzielał porządek rozumu i porządek serca. Można się więc domyślać, że wszelkie dotychczas wypracowane, racjonalne dowody na istnienie Boga, zbywał dobrotliwym uśmiechem. To, co leży w porządku serca, nie jest dostępne dla porządku rozumu, a więc próby racjonalnego dowiedzenia jakiegokolwiek boga czy jego przymiotów, z góry skazane jest na niepowodzenie. Dlatego też Pascal proponuje coś zupełnie innego. Z zacięciem niemal wyrachowanego matematyka mówi nam wprost: załóż się, że Bóg istnieje. Jeśli masz rację (i będziesz żył w myśl zasad moralnych, jakie ustalił), zyskasz „wygraną” niemożliwą do wyobrażenia – szczęśliwe życie wieczne. Jeśli jednak Boga nie ma, a ty nadal będziesz w niego wierzył (i realizował normy etyczne, których autorstwo się Mu przypisuje), to w zasadzie nic nie stracisz. Jeśli jednak Bóg istnieje (a ty nie będziesz żył w zgodzie z ustalonymi przez Niego normami), to czeka cię strata, której nie sposób wyrazić słowami. Tak czy inaczej przesłanie Pascalowskiego zakładu jest dość oczywiste – niepomiernie bardziej opłaca się wierzyć, niż nie wierzyć. Jak stwierdza sam filozof:

Argument ten ma też wielkie znaczenie dla trzeciej idei, którą filozof wyłożył w swoim głównym dziele, a więc idei „trzciny na wietrze”.

Określenie człowieka mianem „bytu przekraczającego” brzmieć może nader poetycko, jednak ma konkretne i głębokie znaczenie filozoficzne. Aby je poprawnie zrozumieć, pójdźmy tropem samego Pascala.

ROhe1oBRAs9QY1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego włosy są jasne. długie, nieco przerzedzone. Mężczyzna ma jasną oprawę oczu i lekko garbaty nos. Ubrany jest w ciemną szatę. Pod szyją ma duży, biały kołnierz.

Człowiek jest więc istotą, która wszystko podaje w wątpliwość, nie potrafi uzyskać pewnych i niepodważalnych odpowiedzi na kwestie związane z jego egzystencją, a równocześnie stara się kierować wielkimi normami etycznymi, choć wciąż wątpi w ich uzasadnienie. Czy w takim razie istnieje dla niego jakiekolwiek szczęście? Czy można mówić o jakiejkolwiek podstawie, na której mógłby się wesprzeć w dążeniach do zrozumienia świata, a zwłaszcza – samego siebie? Ten bardzo pesymistyczny sposób, w jaki Pascal odrysowywał ludzki los, starania i wysiłki człowiecze, sprawia, że wielu myślicieli fascynujących się egzystencjalizmemegzystencjalizmegzystencjalizmem widzi w nim odległego prekursora tego ruchu filozoficznego. W filozofii francuskiego myśliciela istnieje jednak wątek pozytywny, równoważący całą ludzką niedolę. Prześledźmy go zatem.

Los każdej żyjącej istoty, a nawet każdego istniejącego przedmiotu przyrody nieożywionej, polega na tym, że musi ona w końcu zginąć, rozpaść się, przestać istnieć. Jednak człowiek jest pod tym względem istotą wyróżnioną. Jako jedyny jest w stanie przeniknąć zasady istnienia świata, w którym przychodzi mu żyć, tylko on potrafi zrozumieć własną kruchość, zniszczalność, ograniczoność. W końcu – tylko on jest świadom własnych ograniczeń i niedoskonałości. Jak pisze filozof:

A zatem – wręcz paradoksalnie – o wielkości człowieka stanowi fakt, że jest w stanie zrozumieć swoją „nędzę”, a więc to, że nie jest doskonały. Człowiek, jako jedyna istota w świecie, jest do pewnego stopnia w stanie zrozumieć samego siebie, jak i miejsce, jakie w tymże świecie jest mu wyznaczone. Z jednej strony jest kruchy i ograniczony, jednak z drugiej – posiada moc, jaka nie jest dana jakiejkolwiek innej istocie na naszym globie.

W ten sposób Pascal podaje nam przyczynę, dla której jesteśmy gatunkiem wyróżnionym.

Tylko człowiek posiada rozum, dzięki któremu może próbować zrozumieć samego siebie i to, co go otacza. Tylko człowiek może swym namysłem przenikać całą rzeczywistość i starać się zamknąć ją w zrozumiałych pojęciach i twierdzeniach. Tylko człowiek potrafi przeprowadzić pogłębiony namysł nad własną istotą. Człowiek jest trzciną na wietrze, a dzięki temu, jest również „bytem przekraczającym”.

Przekracza bowiem swój czas i miejsce, wykracza poza sytuację, w jakiej obecnie się znajduje, myśli abstrakcyjnie, zgłębiając wszelkie tajemnice rzeczywistości i własnego losu. Przynajmniej na tyle, na ile pozwala mu na to rozum, który jest jednak ograniczony tak samo, jak posiadający go człowiek. Reszta zaś podlega porządkowi serca. Co wykracza poza zdolności rozumowe istoty ludzkiej, w to trzeba wierzyć. Próby racjonalnego przeniknięcia prawd ostatecznych, prawd objawionych czy istoty Boga, zawsze spełzną na niczym. Chociaż – z drugiej strony – sam rozum podpowiada nam, że warto się założyć, iż Bóg istnieje. Czy zatem nasza egzystencja jest tak opłakana, jak mogłoby się egzystencjalistom wydawać?

Słownik