Widmo krąży po Europie – widmo komunizmukomunizmkomunizmu. To pierwsze zdanie Manifestu Komunistycznego napisanego przez Marksa i Engelsa na przełomie 1847 i 1848 roku na wiele różnych sposobów stało się znaczące i złowieszcze.

R1SqVk4OSEkig1

Zdjęcie przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ubrany jest w mundur wojskowy z naramiennikami, na których znajdują się pięcioramienne gwiazdy. Na głowie ma szeroką czapkę z małym duszkiem, na której również widnieje pięcioramienna gwiazda. Mężczyzna ma krótko przystrzyżone wąsy, kwadratową twarz, ciemne brwi oraz lekko zarysowany drugi podbródek. Jest wyprostowany i patrzy w stronę widza.

Widmo to coś złudnego, ale jak najbardziej fizycznie działającego na nasze ciało i umysł. UtopijnautopiaUtopijna filozofia Marksa i Engelsa, której początki sięgają nawet XV wieku, w swoich założeniach była dobra i piękna, a nawiązywała do Platońskiej teorii doskonałego państwaPPZpc41jSPlatońskiej teorii doskonałego państwa.

Równość, braterstwo i możliwość korzystania ze wspólnych dóbr to ideały bliskie każdemu myślącemu i wrażliwemu człowiekowi. Gorzej, kiedy utopię zaczyna się wprowadzać w życie. Przynosi to różne efekty. Najczęściej złe. Ponad siedemdziesiąt milionów trupów, ofiar stalinizmustalinizmstalinizmu, to milczący świadkowie upadku projektu Marksa i Engelsa.

Na początku lat 30. XX wieku Stalin zorientował się, że zarówno warstwy inteligenckie, jak i cała reszta radzieckiego społeczeństwa, są w stanie wrzenia. Jednym z jego pomysłów na rozładowanie napięć było zaangażowanie artystów w celach ściśle propagandowych. Pisarze mieli tworzyć, powieści, opowiadania czy sztuki teatralne o „radosnym trudzie”: by żyło się wszystkim lepiej. Dawcą szczęścia był oczywiście ojciec narodu, Stalin.

Rx0KLEZZFT39L1

Zdjęcie przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Widoczny jest jego lewy półprofil. Mężczyzna ma krótkie włosy, zmarszczki na twarzy, okulary w okrągłych oprawkach oraz lekko garbaty nos. Ubrany jest w garnitur z krawatem w kropki.

W takiej atmosferze przyszło żyć wówczas niespełna trzydziestoletniemu kompozytorowi, Dymitrowi Szostakowiczowi.

Jego rodzina pochodziła z Wilna, a dziadek uczestniczył w powstaniu styczniowym. Sam Dymitr urodził się w 1906 roku w Petersburgu. Edukację muzyczną rozpoczął od nauki gry na fortepianie, której udzielała mu matka. To właśnie ona zorientowała się, że chłopiec ma talent kompozytorski. Podstaw zapisu nutowego i teorii muzycznych nauczył się samodzielnie, czym zrobił ogromne wrażenie na dyrektorze konserwatorium muzycznego Aleksandrze Głazunowie.

Rodzina młodego muzyka, dziadek, ojciec i matka, mieli poglądy lewicowe, więc wybuch rewolucjirewolucja październikowarewolucji przywitali z radością. Trudno się zresztą dziwić zesłanemu na Syberię dziadkowi Szostakowicza, że wolał republikę od caratu i socjalistów od burżuazji. Wychowany w tym duchu Dymitr z radością witał „nowoczesność”, jaką niosła ze sobą rewolucja.  W latach poprzedzających śmierć Lenina i we wczesnych latach „panowania” Stalina artyści radzieccy cieszyli się nieskrepowaną swobodą. Awangarda i nowe spojrzenie na sztukę były tym, czego chciał proletariat.

Jedno z pierwszych dzieł Szostakowicza, I symfonia, jest jeszcze ukłonem w stronę jego mentora Aleksandra Głazunowa, ale już w niej pobrzmiewa to, co w następnych dziełach młodego geniusza będzie tak charakterystyczne: groteska, kąśliwa ironia, charakterystyczna melodyka oparta na rosyjskim i żydowskim folklorze i nieodparta potrzeba eksperymentowania z barwami orkiestry.

R1AwcYACcdiBW1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma ciemne, krótkie, zaczesane na bok włosy. Ma wyraziste brwi i patrzy w stronę widza. Ma na twarzy okrągłe znamię oraz lekko zarysowany zarost. Ma pociągłą twarz z drugim podbródkiem. Ubrany jest w czarny surdut. Prawą ręką dotyka spodni. Za mężczyzną znajduje się ciemnoczerwone tło.

Jego światowa kariera rozpoczęła się wraz z prawykonaniem I symfonii. Miało to miejsce 12 maja 1926 r. Publiczność przyjęła dzieło owacją na stojąco, a w ciągu kilku następnych miesięcy utwór zaprezentowano w najważniejszych salach koncertowych świata.

Młody kompozytor rzucił się w wir pisania. Bardzo szybko powstały II i III symfonia, obie „dedykowane” rewolucji. Napisał też swoją pierwszą surrealistyczną operę, Nos. Bardzo szybko także zorientował się i doświadczył tego, co oznacza dyktatura proletariatu.

Na początku lat 30. Stalin rozpoczął tak zwaną „wielką czystkę”. Śmierć dotknęła wielu bliskich i przyjaciół Dymitra. Wtedy też zaczęło się „podwójne” życie Szostakowicza. Można powiedzieć, że z jednej strony założył oficjalną maskę – popierał program partii i Stalina – z drugiej strony w dziełach muzycznych na różne sposoby starał się przemycać krytykę rzeczywistości i mówić o terrorze, który spotkał jego i społeczeństwo, w którym żył. Tę dychotomiędychotomiadychotomię widać wyraźnie w dwóch dziełach: w jego drugiej operze i V symfonii.

R1Nh27kFk9gOh1

Zdjęcie przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ma krótkie, zaczesane do tyłu włosy, kwadratową twarz ze zmarszczkami, szeroki nos oraz lekko otwarte usta. Mężczyzna ma rzadkie wąsy oraz ubrany jest w surdut z wysokim kołnierzem.

W 1932 roku Maksym Gorki sformułował zasady realizmu socjalistycznegorealizm socjalistycznyrealizmu socjalistycznego w sztuce. Artyści mieli odtąd być „inżynierami” ludzkich dusz. Ich zadaniem było pokazywanie trudu i walki na rzecz komunistycznego społeczeństwa. Należało ukazać „tragedie i konflikty, wahania, porażki i zmagania się sprzecznych kierunków”. To właśnie był „socrealizm” – kierunek w sztuce, który niepodzielnie panował w sztuce Związku Radzieckiego do lat 80. XX wieku. W krajach satelickich, jak Polska czy Węgry, idee sztuki socrealistycznej nie przetrwały śmierci Stalina.

W 1929 roku Stalin rozpoczął kampanię, która miała na celu likwidację niechętnych wobec reżimu chłopów, opierających się przymusowej kolektywizacjikolektywizacjakolektywizacji. Zabijano ich tysiącami, zamykano w więzieniach lub deportowano do gułagówgułaggułagów. W takiej atmosferze pisał swoją drugą operę Szostakowicz. Jej tytuł będzie brzmiał: Lady Makbet mceńskiego powiatu.

R15aJBBkJ4K0T

Ilustracja przedstawia plakat. Prezentuje on otyłego mężczyznę z wyciągniętymi rękami, który jest uderzony przez karykaturalnie wielką pięść. Mężczyzna ma białą koszulę w czerwone kółka oraz założoną czarną kamizelkę. Na głowie ma czarną czapkę z daszkiem. Ma ciemną, gęstą brodę. W tle widoczne jest pole, po którym jadą traktory. Na plakacie znajdują się napisy w języku rosyjskim.

Bohaterką utworu jest Katarzyna Izmajłowna, młoda żona kupca Borysa. Jej mąż jest praktycznie nieobecny w domu, a Katarzyna musi znosić obecność swojego teścia, który na różne sposoby dręczy ją i poniża. Zdesperowana kobieta decyduje się otruć teścia. Po jego śmierci znajduje sobie kochanka Siergieja, z którym planują pozbycie się jej męża Borysa. Kiedy ten wraca, mordują go, a ciało ukrywają w piwnicy. Szczęśliwa Katarzyna urządza wesele, swoje i Siergieja. To właśnie podczas wesela goście odnajdują zwłoki Borysa i jego ojca. Katarzyna i Siergiej zostają wygnani na Syberię. Niestety, Siergiej zakochuje się w innej kobiecie. Zazdrosna Katarzyna morduje rywalkę i sama umiera.

Jednakże, kiedy słuchamy muzyki z tej opery, coś się przestaje zgadzać, bowiem nijak się ona ma do powyższego wyznania kompozytora. Muzyka została napisana niejako wbrew temu, co się dzieje na scenie. Nie bardzo można sobie bowiem wytłumaczyć, dlaczego scenie gwałtu towarzyszy szalony i groteskowy taniec w stylu „polki galopki”.  Ironiczny, „połamany” walc wiedeński towarzyszy miłosnym wyznaniom Borysa, który chce posiąść Katarzynę. Kiedy Borys ginie w drugim akcie, Szostakowicz pisze suchą, kostyczną muzykę, w której nie ma nawet pozorów litości dla bohatera.

Gdy wsłuchamy się w partyturę, to opera ta jawi się nam jako opowieść o miłosnym szaleństwie. Nie wywołuje nienawiści do kułakówkułakkułaków czy rosyjskiej burżuazji. Jest dwuznaczna, pełna symboliki i odniesień, które wychwyci dobrze wykształcony słuchacz, a jednocześnie jest piękna i na swój sposób „dostępna”.

R1BzFOF3Msf5H

Zdjęcie przedstawia scenę, na której znajdują się aktorki. Wszystkie siedzą na krzesłach. W centralnej części sceny siedzi aktorka w długiej, białej sukni. Siedzi przodem do widza. Ma czerwony naszyjnik, blond włosy oraz długie, czerwone rękawiczki. Za nią w półokręgu siedzą aktorki w czarnych strojach. Mają czarne rękawiczki oraz czarne chusty na głowach.

To pławienie się w dwuznacznościach będzie odtąd znakiem firmowym Szostakowicza. Na potrzeby propagandowe będzie nazywał swoje symfonie: leningradzka, leninowska, stalingradzka. Jednakże muzyka, którą słyszymy, opowiada nam zgoła inne historie niż te, których spodziewamy się po tytułach.

W styczniu 1936 roku Stalin wybrał się w końcu na przedstawienie opery Szostakowicza. Był zainteresowany, bo dzieło to od dwóch lat święciło tryumfy za granicą. Na nieszczęście dla kompozytora opera mu się nie spodobała. Następnego dnia w głównej państwowej gazecie „Prawda” ukazała się recenzja, która nosiła tytuł Chaos zamiast muzyki. Rozpoczęła się bezprecedensowa nagonka na Szostakowicza. Jego utworów nie wykonywano, szykanowano w prasie. Był to jeden z najtrudniejszych okresów w jego życiu. Wtedy przywdział też ostatecznie maskę, chcąc uchronić się przed tyranią. Pozornie akceptował żądania sowieckich dygnitarzy, by pisać muzykę zrozumiałą dla ludu, z drugiej strony tworzył dzieła nasycone aluzjami, komentarzami, przesycone tragizmem. Tak – zrozumiałe, ale czy aby na pewno po myśli Stalina i jego świty? Raczej nie.

R1NdXykxbod751

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę, który siedzi z wyciągniętymi przed siebie rękami. Widoczne są wewnętrzne strony jego dłoni. Mężczyzna ma pociągłą twarz, krótkie, siwe, zaczesane do tyłu włosy, krzaczaste brwi oraz siwą bródkę. Ma na twarzy głębokie zmarszczki. Ubrany jest w szarą koszulę.

W zbiorze dziewięciu esejów wydanych pod tytułem Zniewolony umysł Czesław Miłosz używa arabskiego pojęcia ketman (arab. kitmān – ukrywanie, zatajanie). W islamie jest to pojęcie religijne. Daje możliwość ocalenia życia poprzez pozorne wyrzeknięcie się islamu. W ujęciu Miłosza to sztuka ukrywania swoich prawdziwych poglądów, sztuka obrony przed całkowitym wewnętrznym zniewoleniem. Definicja ta doskonale pasuje do działania Szostakowicza w stalinowskiej Rosji.

21 listopada 1937 roku miały miejsce bezprecedensowe „przeprosiny”. Wielki artysta, jeden z najsławniejszych kompozytorów swoich czasów, przepraszał uniżenie Stalina swoją V symfonią za wcześniejszą operę, która nie spodobała się władzy.

Nowy utwór był bardzo klasyczny, podzielony na cztery części. Tematy muzyczne zarysowane były jasno i prosto. Można powiedzieć, że „klasyczność” to główna cecha tej symfonii. Pod tym względem przypomina symfonie Beethovenowskie, których głównym muzycznym gestem jest rozwiązanie początkowego konfliktu. Rzecz jasna, szczęśliwe rozwiązanie.

Korząc się przed Stalinem, pisał Szostakowicz w oficjalnym propagandowym organie prasowym sowieckiego państwa, „Prawdzie”:

Jak rozumieć tę wypowiedź? Na pozór wszystko w powyżej cytowanych słowach jest zrozumiałe, ale jednocześnie maksymalnie dwuznaczne. Jeśli Szostakowicz coś czuł podczas nagonki na jego osobę, to głównie było to cierpienie, strach o siebie i bliskich, poczucie poniżenia i bezsilności. Pisze o tym nieomal wprost, a jednak druga cześć jego wypowiedzi sugeruje, że uważnie wsłuchiwał się w krytykę płynącą ze strony władzy i to były „właściwe uczucia”. Zawiódł proletariat, bo pisał skomplikowaną i niejasna muzykę, ale teraz to naprawił. Od dziś wszystko będzie dobre i zgodne z linią programową władzy.

Moderato, pierwsza część symfonii, zaczyna się dramatycznie. Nastrój muzyki jest pesymistyczny. Główny motyw jest bardzo zaskakujący. W swojej strukturze motywicznej nawiązuje bowiem do IX Symfonii Beethovena, utrzymanej zresztą w tej samej tonacji d‑moll. Czy ma to znaczenie?

Z reguły muzyka jest asemantyczna, co oznacza po prostu, że nie niesie ze sobą określonego znaczenia, tutaj jednak mamy do czynienia z wyraźnym szyfrem, podwójną mową. Finał IX symfonii opiera się na tekście Schillera, oryginał został przez poetę napisany jako Oda do Wolności, dopiero cenzura zmusiła go do zastąpienia wolności radością. Wiedział o tym Beethoven i wiedział Szostakowicz. Aluzja jest przejrzysta. Ale to nie wszystko.

Odbitkowy motyw, jakim posłużył się Szostakowicz, jest charakterystyczny dla muzyki barokowej. To tak zwana uwertura francuska. Wykorzystywana często jako „tło” na wejście króla. W V symfonii to wejście „krwawego tyrana”, bezdusznego Stalina.

Francja, jak wiadomo, to kolebka rewolucji, kraj wolności. Już w pierwszych taktach uważny słuchacz dostrzeże, że ta „nieskomplikowana” muzyka najeżona jest aluzjami. Drugi temat jest równie zaskakujący co pierwszy. Nawiązuje bowiem do arii Carmen z opery Bizeta (a jakże by inaczej, francuskiego kompozytora), gdzie główna bohaterka śpiewa: miłość, miłość jest wolnym ptakiem.

Nawiązań do Hiszpanii i opery Bizeta jest o wiele więcej. Tu jednak wchodzą w grę sprawy osobiste, bowiem wielka miłość Szostakowicza, Jelena Konstantinowska, po wyjściu ze stalinowskiego więzienia wyjechała do Hiszpanii. Tak jak w miłoszowskim „sanktuarium” ketmana, tak to, co osobiste, miłosne, absolutnie prywatne, ukryte jest w tym, co uchodzi powszechnie za polityczne i publiczne. Od tego momentu będzie to strategia kompozytora.

Allegretto, druga część, nawiązuje do muzyki Gustawa Mahlera, a w szczególności do szkiców X symfonii tego kompozytora. Alma Mahler, wdowa po kompozytorze, starała się zainteresować młodego Szostakowicza, by ten dokończył symfonię jej męża. Szostakowicz miał w ręku szkice całości, ale nie zdecydował się na podjęcie wyzwania. W IV części swojej ostatniej symfonii, która jest scherzemscherzoscherzem, wpisał Mahler tekst: Der Teufel tanzt mit mir (diabeł tańczy ze mną). Odległe motywy i nawiązania do tego właśnie „diabelskiego tańca” wypełniają drugą część V symfonii Dymitra Szostakowicza. Mahler był dla Szostakowicza jednym z najważniejszych symfoników XX wieku. Jeśli moglibyśmy pokusić się o symboliczną interpretację, to można by założyć, że diabłem jest Stalin. Istnieje w tradycji rosyjskiej instytucja bożego szaleńca, kogoś, kto mógł bezkarnie szydzić z władcy – cara. W taką rolę chce wejść Szostakowicz.

Bardzo prawdopodobne jest, że Stalin zdawał sobie doskonale sprawę z tego, jakie są prawdziwe poglądy kompozytora. Ale potrzebował go ze względów propagandowych. Zależność była prosta: Stalin potrzebował Zachodu, a Zachód kochał muzykę Szostakowicza.

Jądrem ciemności V symfonii jest słynne Largo, jej trzecia część. Ponury żałobny charakter podkreślają aluzje, jak pisze w książce Reszta jest hałasem Alex Ross:

To jeden z najbardziej niesamowitych wyrazowo utworów Szostakowicza.

Po latach Szostakowicz wróci do swojej fascynacji Musorgskim. Zinstrumentuje jego Tańce śmierci. A w kwartetach smyczkowych i późniejszej muzyce pojawią się wyraźne aluzje do muzyki tego kompozytora.

Finał też jest zadziwiający. Jak zwraca uwagę Alex Ross, głównym motywem dźwiękowym jest motyw z pieśni, którą Szostakowicz napisał do słów Puszkina. Wiersz nosi znamienny tytuł Odrodzenie.

Pod koniec finału bębny łomoczą bez ustanku, trąbki grają główny temat, tak przetworzony, jakby był powitaniem jakiegoś władcy. Radosne D‑dur jednak nie do końca jest radosne. Jest harmoniczny zgrzyt. Radość bez radości lub kompletnie udawana?

Owacja trwała czterdzieści minut. Dyrygent Jewgienij Mrawiński trzymał partyturę cały czas nad głową i powtarzał: nareszcie to mamy. Rzeczywiście, trzymał w rękach jedno z arcydzieł muzycznych wszechczasów.

Słownik