Literatura historyczna

R4KTmQwmjtMFl1

Obraz przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ma krótkie, jasne włosy, ubrany jest w czarną marynarkę, beżową kamizelkę oraz białą koszulę.

Obrazy przeszłości pojawiały się już w twórczości starożytnych (Homera, Wergiliusza), potem też np. w dziełach Szekspira. Nie można jednak traktować ich utworów jako literatury historycznej w ścisłym znaczeniu, ponieważ twórcy ci kierowali się głównie intuicją oraz wyobraźnią, nie zawsze sięgając po wiarygodne źródła historyczne. Pierwszym świadomym pisarzem historycznym był Walter Scott, który w swoich utworach powrócił do tradycji średniowiecznej legendy rycerskiej, aby ukazać przeszłość rodzinnej Szkocji.

Literatura historyczna stała się szczególnie popularna w XIX wieku w państwach, które utraciły niepodległość. Na pierwszy plan wysuwała się w niej problematyka wolnościowa. W Polsce w okresie romantyzmu rozwinęła się nowa odmiana powieści historycznej – powieść poetycka. W Grażynie czy w Konradzie Wallenrodzie Adama Mickiewicza czytelnik przenosi się do średniowiecza, Zamek kaniowski Seweryna Goszczyńskiego nawiązuje do wydarzeń z okresu koliszczyznykoliszczyznakoliszczyzny, które miały miejsce w wieku XVIII. Odwoływanie się do czasów minionych było wówczas wyrazem zaangażowania w sprawy narodowe. Z powodu cenzury pisarze wykorzystywali przeszłość jako maskę historyczną do przekazywania czytelnikom istotnych treści patriotycznych. Od autorów nie wymagano daleko posuniętej wierności wobec źródeł. W 1828 roku anonimowy krytyk napisał o jednym z romantycznych tekstów: granice między historią a romansem historycznym są tak bliskie, iż się prawie łącząIndeks górny 111 Indeks górny koniec¹¹¹.

R1cguymoUVwzU1

Obraz przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ma krótkie, ciemne włosy z przedziałkiem, wąsy oraz kilkucentymetrową, siwą brodę. Ubrany jest w ciemną marynarkę, białą koszulę oraz ciemną muszkę.

W dobie pozytywizmu popularność powieści historycznych została ugruntowana dzięki twórczości takich pisarzy, jak Józef Ignacy KraszewskiKraszewskiJózef Ignacy Kraszewski i Henryk Sienkiewicz. Nie mogąc pisać o czasach sobie współczesnych, przede wszystkim o wnioskach wynikających z kolejnych klęsk powstańczych, ubierali swoje rozważania w kostium historyczny.

W 1884 roku Sienkiewicz wydał Ogniem i mieczem, w roku 1886 ukazał się Potop, następnie w 1888 – Pan Wołodyjowski. Trylogia – najsłynniejszy cykl powieściowy Sienkiewicza, opowiada o najdramatyczniejszych momentach w historii Rzeczypospolitej. Kilkanaście lat później, w 1900 roku pisarz wydał Krzyżaków, w których powrócił do zwycięstwa grunwaldzkiego, w 1906 powieść Na polu chwały, a w roku 1914 – Legiony. Jedynie Quo vadis, osnute na tle historii Rzymu i prześladowań pierwszych chrześcijan, nie odnosiło się do historii Polski i Polaków. Sienkiewicz był kontynuatorem powieści historycznej w typie Waltera Scotta. Wzorem szkockiego pisarza starał się wiernie odtwarzać prawdę dziejową, prezentować realia polityczne. Łączył z tym koloryt lokalny opisywanego kraju oraz społeczeństwa.

Twórczość historyczna Henryka Sienkiewicza cieszyła się dużą popularnością wśród czytelników. Zróżnicowane były natomiast opinie krytyków, którzy niejednokrotnie zarzucali autorowi Trylogii pomijanie historycznych faktów, uproszczenia, brak sympatii np. do ukraińskich chłopów czy idealizację wybranych postaci historycznych. Krytyk literacki Stanisław Brzozowski określił Sienkiewicza mianem „tromtadrackiegotromtadrackitromtadrackiego mitomanamitomaniamitomana”Indeks górny 222 Indeks górny koniec²²². Doceniano przede wszystkim siłę poetyckości Trylogii. Bolesław Prus w recenzji poświęconej Ogniem i mieczem pisał:

R1Tojw4PHI7M2

Czarno‑biały rysunek przedstawia pochód żołnierzy na koniach. Niektórzy z nich trzymają w rękach włócznie, inni instrumenty np. mandolinę, jeszcze inni flagi. Pochód ten wędruje po polu, wokół którego widzimy mnóstwo latających ptaków.

Podejście Henryka Sienkiewicza do kwestii historycznych było warunkowane przez kilka czynników. Pisarz pragnął jak najdokładniej rekonstruować przeszłość. Pracę nad powieściami poprzedzała lektura dostępnych dzieł naukowych dotyczących określonej epoki. Sienkiewicz, przygotowując się do pisania Trylogii, czytał m.in. kroniki Wespazjana Kochowskiego, poematy epickie i biograficzne Samuela Twardowskiego, liczne pamiętniki, np. Novą Gigantomachię Augustyna Kordeckiego, przeora klasztoru na Jasnej Górze. Znał także Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, studiował listy i wiersze. Pisząc, musiał się liczyć z ograniczeniami cenzury. Jako mieszkaniec zaboru rosyjskiego nie mógł umieścić w Potopie określenia „Moskale”, które zastąpił nazwami „Hiperborejczykowie” i „Septemtrioni”Hiperborejczykowie„Hiperborejczykowie” i „Septemtrioni”. Nieścisłości faktograficzne, o które oskarżali pisarza późniejsi krytycy, często wynikały z ówczesnego stanu wiedzy – w czasie, gdy Sienkiewicz tworzył Potop, powszechne było przekonanie, że punktem zwrotnym w dziejach wojny polsko‑szwedzkiej było oblężenie Jasnej Góry.

Z drugiej strony pisarstwo historyczne autora Trylogii było motywowane także patriotyzmem. Sienkiewicz chciał przedstawiać opisywane wydarzenia w sposób barwny i intrygujący, ku „pokrzepieniu serc” Polaków. Uważał, że ze śledzenia „wielkich historycznych wydarzeń [...] wypływa otucha”Indeks górny 333 Indeks górny koniec³³³, co wymaga nie tylko powielania faktów historycznych, ale także twórczego ich wykorzystania. W wygłoszonym w 1889 roku odczycie zatytułowanym O powieści historycznej Henryk Sienkiewicz mówił:

Autor Trylogii nie szczędził Polakom trudnych prawd o nich samych. Na obraz szlachty składają się nie tylko cnoty, ale i sarmackie wady. Sienkiewicz ironizował, krytykował, zakładając, że współcześni mu rodacy będą potrafili odnaleźć w dziełach opisujących przeszłość aktualną diagnozę społeczeństwa. Ukazywał prawa rządzące procesami historycznymi. W takim układzie wierność wobec wybranych faktów stawała się drugorzędna. Odpowiednie manipulowanie zdarzeniami pozwalało nie komplikować problematyki moralno‑politycznej w powieściach przeznaczonych dla masowego odbiorcy, niezdającego sobie sprawy z historycznych niuansów. Najistotniejsze było dla autora główne przesłanie powieści: naród może odnaleźć w sobie siłę i odrodzić się, nawet jeśli wcześniej Polacy okazali słabość charakteru. Historyk Konrad Bobiatyński zauważa, że:

RpedFtCqr83YR

Czarno‑biały rysunek przedstawia kulig, który pędzi przez ośnieżony las. Na przedzie widzimy parę koni w uprzężach, za nimi ogromne sanie, w których siedzą woźnica oraz para przytulających się ludzi. Za saniami znajduje się kilku towarzyszy na koniach. Wokół kuligu fruwają ptaki.

Stosunek Henryka Sienkiewicza do przeszłości uwzględniał zatem nie tylko prawdę źródeł, ale także prawdę mitu i domowej opowieści. Pisarz podporządkowywał tworzoną przez siebie narrację określonym celom. Upamiętnianie heroizmu przodków, unikanie problematyki związanej z narodową martyrologią pozwoliło mu odbudować narodowe poczucie wartości. Jak twierdzi Grażyna Borkowska: Trylogię powszechnie traktowano w XIX wieku jako epopeję narodową, najwybitniejszą powieść w całej polskiej literaturzeIndeks górny 444 Indeks górny koniec⁴⁴⁴.

Słownik