Okoliczności powstania III części Dziadów

Dziady Adama Mickiewicza to utwór składający się z kilku części, tworzony przez poetę na przestrzeni wielu lat. W 1823 roku autor wydał wiersz Upiór, przedmowę, w której wyjaśnia znaczenie słowiańskiego obrzędu dziadów, od którego pochodzi tytuł dzieła, oraz dwie części dramatu: II i IV, nazywane Dziadami wileńsko‑kowieńskimi. Mickiewicz rozpoczął w tym czasie także pisanie części I, której jednak nigdy nie ukończył. Kolejna, III część dramatu powstała dopiero w 1832 roku podczas pobytu poety w Dreźnie, stąd określana jest Dziadami drezdeńskimi. Każda z opublikowanych części porusza inną problematykę, ale w zamyśle autora wszystkie miały stworzyć jeden wielki poemat romantyczny. Za najważniejszą ideologicznie uznaje się III część Dziadów – arcydramat romantyczny. Tworzą ją partie dramatyczne oraz epicki Ustęp. Szkice fragmentów Ustępu mogły powstać podczas pobytu poety na zesłaniu w Rosji, jednak wszystkie sceny dramatyczne poeta stworzył wiosną 1832 roku w Dreźnie. III część Dziadów uznawana jest za utwór ekspiacyjnyekspiacjaekspiacyjny, będący formą zadośćuczynienia za to, że Mickiewicz nie wziął udziału w narodowowyzwoleńczym zrywie.

Kiedy w 1830 roku wybuchło powstanie listopadowe, które miało na celu uwolnienie narodu polskiego spod zaborów, Adam Mickiewicz przebywał poza granicami ziem polskich. Wiadomość o wybuchu powstania dotarła do niego, gdy był w Rzymie. Poeta zmierzał w kierunku Polski z zamiarem wzięcia w nim udziału, co zakończyło się niepowodzeniem. W kwietniu wyjechał do Paryża, a następnie przybył do Wielkopolski. Nie udało mu się jednak przekroczyć granicy Królestwa Kongresowego i przyłączyć do powstania. W październiku 1831 roku powstanie upadło, a poeta wyjechał do Drezna. Tam w ciągu kilku tygodni stworzył swoje dzieło, które ukazało się w 1832 roku jako 4 tom Poezyj.
Przyczyny, dla których Adam Mickiewicz ostatecznie nie wziął udziału w powstaniu listopadowym, nie zostały jednoznacznie wyjaśnione. Wydaje się, że kilkumiesięczna zwłoka w wyjeździe z Rzymu, gdzie przebywał w chwili wybuchu powstania, spowodowana była m.in. przeświadczeniem Mickiewicza, że jego rolą w powstaniu jest pełnienie funkcji przywódcy duchowego narodu, a nie jednego z walczących żołnierzy. Innymi z powodów mogły być korzystne warunki bytowe poety w Rzymie oraz zaangażowanie we flirt z Ewą Ankwiczówną. Po przybyciu do Wielkopolski, skąd planował przedostanie się do Królestwa Polskiego i dołączenie do walk powstańczych, Mickiewicza pochłonęły inne zajęcia, w tym nawiązanie romansu z Konstancją Łubieńską, szwagierką goszczącego go w majątku w Śmiełowie Hieronima Gorzeńskiego. Po wybuchu skandalu (Łubieńska była mężatką) Mickiewicz wraz z kochanką składali wizyty w kolejnych dworach przedstawicieli szlachty wielkopolskiej, pragnących ugościć wybitnego poetę. W sumie pobyt w Wielkopolsce zajął mu około siedmiu miesięcy; w tym czasie powstanie w Królestwie Polskim poniosło klęskę i upadło.

Dziady część III to dramat zawierający wiele odniesień historycznych i biograficznych. Utwór zadedykował poeta nieżyjącym przyjaciołom: świętej pamięci Janowi Sobolewskiemu, Cyprianowi Daszkiewiczowi i Feliksowi Kółakowskiemu – narodowej sprawy męczennikom. W przedmowie do dramatu poeta podkreślał:

Utwór, choć powstał w atmosferze popowstaniowej, przedstawia nie tylko refleksje dotyczące zrywu narodowowyzwoleńczego, ale sięga także do wydarzeń wcześniejszych.  Dramat ukazywał cierpienia opowiadającej się przeciwko carowi młodzieży polskiej, począwszy od aresztowań studentów zrzeszonych wokół kół Filomatów i Filaretów. Był hołdem dla ofiar caratu, a jednocześnie niósł nadzieję na odzyskanie wolności.

Opisane w utworze wydarzenia historyczne, związane głównie z procesem wileńskich studentów,  stały się dla poety punktem wyjścia do zbudowania wizji narodowej martyrologiimartyrologiamartyrologii. Symboliczny obraz męczeńskich dziejów Polaków mógł zostać odczytany przez pryzmat zarówno rozbiorów, jak i prześladowań studentów z koła Filomatów, a wreszcie – klęski powstania listopadowego. Historia Polski zyskała w dramacie Mickiewicza wymiar ogólny i ponadczasowy, stając się polem nieustannego ścierania sił dobra i niewinności z zewnętrznym, despotycznym złem. 

Filomaci i Filareci

Towarzystwo Filomatyczne (filomaci) było tajnym stowarzyszeniem studentów i absolwentów Uniwersytetu Wileńskiego działającym w latach 1817–1823 (od 1821 r. pod zmienioną nazwą jako Towarzystwo bez nazwiska). Celami działania stowarzyszenia były: działalność samokształceniowa, doskonalenie charakterów członków oraz – w późniejszym okresie – praca dla dobra i pomyślności kraju i narodu. Zgromadzenie Filaretów (filareci) było tajnym stowarzyszeniem patriotycznym młodzieży wileńskiej działającym w latach 1820–1823. Zostało założone przez członków Towarzystwa Filomatycznego i było jednym z tzw. związków zależnych tego ostatniego. Hasło filaretów brzmiało: Ojczyzna, Nauka, Cnota. Do Towarzystwa Filomatycznego należało ok. 20 członków, do Zgromadzenia Filaretów – w szczytowym okresie ponad 170 członków. Obie organizacje zostały rozwiązane w następstwie śledztwa w sprawie tajnych związków młodzieży i studentów Uniwersytetu Wileńskiego, przeprowadzonego przez kuratora Nikołaja Nowosilcowa w latach 1823–1824.

Postaci z III części Dziadów i ich historyczne pierwowzory

Słownik