Przeczytaj
„Nowa” władza
![Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę o podłużnej twarzy. Mężczyzna ma krótkie włosy, długi nos oraz lekko odstające uszy. Ubrany jest w garnitur.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1eiwtpEUGHvu/1619780740/1XZHhtrZyxU9vjB016d6JjVMm2dwyjOE.jpg)
Wraz ze zmianą na stanowisku I sekretarza KC na najwyższych stanowiskach partyjnych i państwowych zaszły także znaczące zmiany. Gierek zastępował dawnych współpracowników Gomułki młodymi, jak na warunki komunistycznego państwa, działaczami. To, co oprócz wieku łączyło Kazimierza Barcikowskiego, Stanisława Kanię, Stefana Olszowskiego czy Jana Szydlaka, to brak związków z Międzynarodówką KomunistycznąMiędzynarodówką Komunistyczną i nieodwoływanie się do tradycji komunistycznych i związków z ZSRSZSRS.
Łącznikiem ze starszym pokoleniem i ze Związkiem Sowieckim miał być nowo powołany wicepremier – Piotr Jaroszewicz. Spośród ekipy Gomułki istotniejszą rolę w początkach dekady gierkowskiej odgrywał jedynie Mieczysław Moczar, choć i on objął jedynie stanowisko Prezesa NIK, uznawane za spokojny azyl dla prominentów odsuniętych od władzy.
Odpowiedzialnością za kryzys gospodarczy obarczono bezpośrednio Gomułkę, Kliszkę i Jaszczuka. Ekipa Gierka doskonale zdawała sobie sprawę, że przyczyny kryzysu mają charakter systemowy. Aby uniknąć niepokojów społecznych w przyszłości, konieczne były radykalne działania.
Reformy Gierka
Jednakże założenia systemowe PRL nie przewidywały możliwości racjonalnego gospodarowania. Jedyne, na co mogła zdobyć się ekipa Gierka, to nieco większe otwarcie na Zachód. Na VI zjeździe PZPR, w grudniu 1971 roku, przyjęto opracowany wcześniej nowy program gospodarczy. Zakładał on zaciągnięcie znacznych pożyczek na inwestycje, pobudzenie produkcji przemysłowej i pokaźny wzrost eksportu do krajów zachodnich.
Pierwszą część nowej strategii udało się zrealizować bardzo szybko. Udało się uzyskać duże kredyty w RFN, Austrii czy Szwecji. Zdołano także doprowadzić do zakupu wielu licencji w USA, Francji czy Niemczech. Oczywiście uzyskane pieniądze były szybko marnotrawione.
![Zdjęcie przedstawia kompleks budynków. Po lewej stronie znajdują się charakterystyczne kominy hutnicze, z których wydobywa się para.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RvsnW0QhBN6Xo/1619780740/2asLXJFVwtk3YQX8U4Fvn7ndNgrmN6vd.jpg)
Do rangi symbolu urosła zainicjowana w styczniu 1972 roku budowa Huty Katowice. Utopiono w tej inwestycji niewyobrażalne fundusze, nie licząc się jednocześnie w żaden sposób z rzeczywistymi potrzebami rynku. W rezultacuie Huta Katowice stała się bodaj najbardziej chybionym projektem PRL. Dla samego Gierka inwestycja ta miała charakter propagandowy. On sam pochodził ze Śląska, tam też był sekretarzem KW PZPR. Charakterystyczne jest z resztą to, że obok Huty Katowice do najważniejszych inwestycji dekady należały budowa trasy Katowice–Warszawa oraz wykonanie Centralnej Magistrali Kolejowej z Zawiercia do Grodziska Mazowieckiego.
Nieracjonalne wydawanie zaciąganych pożyczek wymuszała także sytuacja międzynarodowa i nasza pozycja wobec Moskwy. W połowie lat siedemdziesiątych Stany Zjednoczone podjęły na nowo wyścig zbrojeń. Niewydolność gospodarki sowieckiej spowodowała, że ZSRS zaczęło przerzucać ciężar wyścigu zbrojeń na państwa z obozu komunistycznego, w tym w znaczącej części na PRL. Równocześnie Moskwa zmniejszyła dostawy surowców do Polski, ograniczając ewentualne możliwości rozwoju.
Trzecim, istotnym czynnikiem, potęgującym narastający w latach siedemdziesiątych kryzys, było załamanie się rynków światowych (w tym kryzys paliwowy, który rozpoczął się w roku 1973). Brak koniunktury sprawiał, że trudno było znaleźć nabywców na polskie towary. To zaś sprawiało, iż brakowało pieniędzy na obsługę zadłużenia zagranicznego. Dług rósł w zastraszającym tempie.
Stosunki państwo – Kościół
Ekipa Gierka wykazała się w tym czasie jednym: świadomością, że Kościół jest niepodważalnym autorytetem dla Polaków. Walka z nim mogła przynieść z punktu widzenia komunistycznych władz więcej złego niż dobrego.
Już wiosną 1971 roku zainicjowano rozmowy na temat normalizacji stosunków z Watykanem. Papież Paweł VI rozwiązał podstawowy problem w stosunkach PRL ze Stolicą Apostolską, tworząc w 1972 nową strukturę administracji kościelnej na „ziemiach odzyskanych”. Równocześnie Watykan zerwał oficjalne stosunki z rządem polskim w Londynie.
W Polsce, w porównaniu z innymi krajami obozu, panowała znaczna swoboda religijna. Swobody religijne nie miały jednak żadnego przełożenia na liberalizację życia politycznego.
Polityka Gierka
Intencje Gierka w tej kwestii bardzo trafnie oceniał w 1972 roku największy polski publicysta tamtych czasów, Stefan Kisielewski:
DziennikiChce dać pracę, względny dobrobyt i rozrywkę, w żadnym wypadku nie pozwoli nikomu politykować: wie doskonale, że polityka to domena partii, polegać zaś ona musi na ukrywaniu przed Rosją jakichkolwiek różnic, czuwaniu nad ogólną drętwością, która jest dla Moskali gwarancją, że mogą niczego się nie obawiać, eo ipso zostawić Gierka przy władzy…”.
Źródło: Stefan Kisielewski, Dzienniki, Warszawa 1996, s. 631.
Niestety, względny dobrobyt w nieracjonalnym systemie gospodarczym był jednak luksusem, na który pozwolić mogły sobie jedynie niezwykle bogate państwa.
Reforma administracyjna
Podjęta w 1975 roku reforma administracyjna kraju miała za zadanie umocnić pozycję Gierka w partii. Zamiast 17 województw wprowadzono 49. Ten w żaden sposób nieuzasadniony podział wywołał zresztą falę szyderstw. Żartowano, że Gierek próbuje nawiązać do amerykańskiego podziału administracyjnego.
Istota reformy administracyjnej leżała jednak w reorganizacji struktur partyjnych. Miejsce 17 potężnych lokalnych kacyków partyjnych zajęło 49 znacznie słabszych, a tym samym łatwiejszych do kontrolowania sekretarzy Komitetów Wojewódzkich. Otwarcie na Zachód, odsunięcie od władzy dawnych sojuszników Moskwy czy swobody religijne – wszystko to mogło czynić z Gierka osobę podejrzaną dla przywódców ZSRS.
Polska wobec Moskwy
Być może w potrzebie uwiarygodnienia się w oczach Kremla należy poszukiwać źródeł najbardziej kontrowersyjnej decyzji dekady lat siedemdziesiątych.
W 1976 roku znowelizowano konstytucję PRL z 1952 r. Zmiany, które wprowadzono, nie pozostawiały już nawet złudzeń demokracji i suwerenności Polski. Według nowego brzmienia konstytucji Polska Rzeczpospolita Ludowa miała być państwem socjalistycznym, kierowanym przez PZPR oraz związanym wieczystym sojuszem ze Związkiem Sowieckim. Sformułowania te wywołały falę protestów intelektualistów i hierarchów kościelnych.
Kryzys gospodarczy
Równocześnie pogłębiający się kryzys gospodarczy spowodował, że władze musiały podjąć działania, by zapobiec nadchodzącej katastrofie. Ceny nie były regulowane od 1970 roku, a koszty produkcji w tym czasie znacznie wzrosły. Zaczęło brakować podstawowych środków do życia. Kilometrowe kolejki, stojące czasem całą noc przed sklepami, stały się zjawiskiem normalnym.
Polityka Gierka wywoływała coraz ostrzejszą krytykę w łonie samego kierownictwa PZPR. Przeciwko I sekretarzowi i premierowi Jaroszewiczowi występowali między innymi Babiuch, Kania i Moczar.
Ostatecznie decyzję o nowej „regulacji cen” postanowiono ogłosić 24 czerwca 1976 roku. Moment wybrano fatalny. Rosnące niezadowolenie robotników zbiegło się w tym momencie z protestami intelektualistów w sprawie nowelizacji konstytucji. W różnych częściach kraju wybuchły strajki i manifestacje uliczne. Te największe miały miejsce w Radomiu, Ursusie i Płocku.
Skala wystąpień i groźba rozszerzenia protestów spowodowała, że po dwóch dniach odwołano podwyżki cen. Była to kompletna kompromitacja władz. Jaroszewicz podał się do dymisji, której Gierek nie przyjął. Aby nie pozostawiać wrażenia całkowitej bezsilności, w stosunku do uczestników protestów w Radomiu, Ursusie i Płocku zastosowano ostre represje. Areszty, kary więzienia, masowe zwolnienia z pracy – wszystko to paradoksalnie przyczyniło się do stworzenia podstaw zorganizowanej opozycji antykomunistycznej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
Opozycja antykomunistyczna
-
Po rozbiciu podziemia antykomunistycznego w Polsce po II wojnie światowej opozycja w Polsce była bardzo słabo zorganizowana. Jedynie koła emigracyjne przejawiały większą aktywność. Wydarzenia radomskie 1976 roku w sposób naturalny doprowadziły do utworzenia pierwszych poważnych struktur opozycyjnych.
-
Konieczność udzielenia wsparcia rodzinom represjonowanych uczestników protestów z 1976 roku sprawiła, że część opozycyjnie nastawionej inteligencji powołała do życia Komitet Obrony Robotników (KOR).
-
Z organizacji, która pomagała poszkodowanym i ich rodzinom, bardzo szybko wyrósł ośrodek lewicowo zorientowanej opozycji demokratycznej w Polsce. Do czołowych działaczy tej organizacji należeli między innymi Jacek Kuroń i Adam Michnik.
-
W roku 1977 działacze nurtu centroprawicowego w opozycji antykomunistycznej (Zbigniew Najder, Jan Olszewski) powołali do życia Polskie Porozumienie Niepodległościowe (PPN).
-
Na fali wywołanej podpisaniem tzw. aktu końcowego KBWE utworzono Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO) z Andrzejem Czumą, Romualdem Szeremietiewem, Janem Parysem i Leszkiem Moczulskim na czele.
-
Ten ostatni jeszcze jesienią 1977 roku dokonał rozłamu w Ruchu, powołując Konfederację Polski Niepodległej (KPN).
-
Coraz większą aktywność przejawiały także inne środowiska. W 1978 roku powołano do życia Niezależne Zrzeszenie Studentów (NZS).
-
Na Górnym Śląsku i na Wybrzeżu robotnicy zaczęli tworzyć Wolne Związki Zawodowe (WZZ).
-
Wszystkie niemal środowiska opozycyjne zaczęły wydawać własne pisma. Powołana do życia Niezależna Oficyna Wydawnicza (NOWA) publikowała książki, które nie mogły się ukazać legalnie. Wszystko to działo się oczywiście w „drugim obiegu” i w razie wykrycia przez służby specjalne było surowo karane. Niemniej opozycja, nie bacząc na represje, wzmacniała się organizacyjnie i czekała na odpowiedni moment, by podjąć działanie.
Ważnym wydarzeniem tej dekady było wybranie na papieża Karola Wojtyły. Zastanów się, dlaczego.
Słownik
inaczej: Komitern; organizacja międzynarodowa, która powstała z inicjatywy Lenina w Moskwie, w dniach 2–6 marca 1919 roku; została ona założona przez 19 partii komunistycznych, a wśród nich także przez Komunistyczną Partię Polski
ogólnopolski związek zawodowy powstały w 1980 r. dla obrony praw pracowniczych, do 1989 również jeden z głównych ośrodków opozycji przeciw rządowi Polski Ludowej i komunizmowi