Pierwsi Słowianie

RKKmXYNK6BkNI1

Ilustracja przedstawia wielki, kamienny posąg o czterech twarzach skierowanych w cztery strony świata. Nad głowami jeden wspólny kapelusz. Poniżej każdej z głów widoczne są płaskorzeźby zwierząt oraz ludzi.

Problem z archeologiczną identyfikacją najdawniejszej społeczności słowiańskiej bierze się ze specyfiki źródeł pozyskanych dzięki wykopaliskom. Nie da się na ich podstawie wnioskować na temat języka, którym posługiwali się właściciele odkopanych przedmiotów, a więc nie wiemy też, do jakiej grupy etnicznej należeli. W rzymskich źródłach pisanych pierwsze w miarę pewne informacje o Słowianach można hipotetycznie odnieść najwcześniej do IV w. Stają się oni uchwytni dopiero wtedy, gdy greccy i łacińscy autorzy zaczęli używać na ich określenie nazwy Sclavini. We wczesnym średniowieczu do Słowian od noszono także nazwę Wenetowie, spotykaną u pisarzy antycznych. Określenia tego używano jednak wobec bardzo różnych ludów i plemion (np. celtyckich), w związku z czym starożytnych Wenetów nie da się utożsamiać ze Słowianami.

Podczas wędrówki ludów plemiona słowiańskie skolonizowały Kotlinę Czeską i Panonię, a ok. 550 r. rozpoczęły ataki na Bizancjum. W tym samym czasie napłynęli do Europy Awarowie – lud pochodzenia tureckiego. Najeźdźców prowadził władca noszący tytuł chagana. Awarowie założyli swój główny obóz w Panonii i zdołali ujarzmić Słowian mieszkających w pobliżu granic Cesarstwa Bizantyńskiego. Oba ludy wspólnymi siłami przełamały limes i wtargnęły do prowincji bizantyńskich. Grecy nie mieli dość sił, aby ich stamtąd wyprzeć. Po usadowieniu się Słowian na Bałkanach ukształtowały się trzy wielkie grupy plemion słowiańskich: wschodnia, zamieszkująca ziemie między Bugiem a Uralem, zachodnia na terenach od Bałtyku po Dunaj oraz od Bugu do Łaby, i wreszcie południowa – na Bałkanach.

W 624 r. Słowianie zbuntowali się przeciw AwaromAwarowieAwarom. Na czele buntowników stanął kupiec frankijski Samo, który po pokonaniu Awarów stał się władcą Słowian. W 631 r. Samo odparł najazd wojsk frankijskich dowodzonych przez króla Dagoberta. Dalsze losy państwa Samona nie są znane, prawdopodobnie rozpadło się ono po jego śmierci w 658 r. Nie wiadomo też, na jakich terenach rozciągała się jego władza.

R1ClgaT3bJdFl

Ilustracja przedstawia przednią stronę monety — awers — na której uwidoczniony jest wizerunek władcy i jego syna.

R1OMSBm8Jx1sM

Ilustracja przedstawia drugą stronę monety — rewers — na której uwidoczniony jest krzyż i napisy.

Bułgaria

W drugiej połowie VII w. na Mezję, krainę leżącą nad dolnym Dunajem i zasiedloną przez Słowian, napadł turecki lud Bułgarów. Powstało wówczas państwo, w którym ludność słowiańska rządzona była przez bułgarskiego chanachan lub chaganchana i bojarówbojarzybojarów. Na przełomie VIII i IX w. chan Krum przeprowadził reformy upodabniające Bułgarię do Bizancjum (przyjął np. tytuł caracarcara, czyli cesarza). W 809 r. Krum zdobył Sofię, będącą dotąd w rękach Greków, a w dwa lata później pokonał cesarza bizantyńskiego Nikefora I.

R1EkbYjNaKYUm

Ilustracja przedstawia jeźdźca na koniu, który w otoczeniu żołnierzy zjeżdża z urwiska. Wódz ma na sobie złoty kontusz, płaszcz na ramionach i hełm z dwoma piórami na przodzie, miecz przy pasie. Żołnierze uzbrojeni są w długie włócznie i halabardy.

W ciągu pierwszych stuleci istnienia państwa dokonała się pełna slawizacjaslawizacjaslawizacja Bułgarów, przypieczętowana przyjęciem w drugiej połowie IX w. chrześcijaństwa w obrządku słowiańskim, stworzonym przez Cyryla i Metodego. W X w. rozpoczął się kryzys państwa bułgarskiego związany ze zbytnimi ciężarami nakładanymi na ludność poddaną. Wybuchły walki wewnętrzne, które doprowadziły do podziału Bułgarii, a następnie zupełnego jej zniszczenia w latach 1014–1018 przez cesarza bizantyńskiego Bazylego II Bułgarobójcę.

R1ShhKwCxrEYx

Ilustracja przedstawia dwie grupy zbrojnych jeźdźców. Wojska po prawej stronie gonią i atakują uciekających żołnierzy przeciwnego obozu.

Wielkie Morawy

Twórcą Państwa Wielkomorawskiego był książę Mojmir. W 830 r. pokonał on słowiańskiego księcia Nitry, Pribinę, z innym zaś sąsiadem, królem Ludwikiem Niemieckim, zawarł sojusz potwierdzony przyjęciem chrześcijaństwa. W 846 r. władzę na Morawach objął syn Mojmira, Rościsław, który zerwał stosunki ze wschodnimi Frankami i poprosił cesarza bizantyńskiego o przysłanie misjonarzy. Panowanie Rościsława zakończyło się jednak tragicznie w 869 r. – książę poniósł klęskę w wojnie z Ludwikiem Niemieckim i został oślepiony.

RkVE7eRpuMnOo1

Ilustracja przedstawia tłumną delegację duchownych u dostojnika kościelnego. Mężczyzna po prawej stronie zasiada na tronie, jego głowę otacza aureola. Do papieża w kolejce na audiencję ustawiają się kolejni przybysze. Wszyscy to mężczyźni ubrani w sutanny lub bardziej strojne ornaty liturgiczne. Nad głowami zebranych górują wysokie krzyże, które trzymają w dłoniach.

Świętopełk, z woli króla Ludwika nowy władca wielkomorawski, niechętnie odnosił się do Kościoła stworzonego przez Cyryla i Metodego. To na jego prośbę w 885 r. papież Stefan VI potępił obrządek słowiański, chociaż wcześniej był on akceptowa ny przez Stolicę Apostolską. Po śmierci Metodego jego uczniowie zmuszeni więc byli ratować się ucieczką do Bułgarii i Serbii. Świętopełk wykorzystał osłabienie państwa wschodniofrankijskiego po detronizacji cesarza Karola III Grubego w 887 r. i zaczął prowadzić politykę ekspansji. Morawianie podbili wówczas Czechy oraz plemię Wiślan, mieszkające nad górną Wisłą. Po śmierci Świętopełka jego następca, Mojmir II, został jednak w 906 r. pokonany przez Węgrów, którzy zlikwidowali Państwo Wielkomorawskie.

Czechy

R1bSZarp9hR5Q1

Ilustracja przedstawia mężczyznę i kobietę klęczących przed dostojnikiem kościelnym, ubranym w szaty liturgiczne, z mitrą na głowie i krzyżem, osadzonym na końcu długiej laski. Za duchownym stoi kilku mężczyzn także w zdobnych sutannach. Za klęczącym małżeństwem klęczą inni uczestnicy ceremonii.

Po upadku Wielkich Moraw w Kotlinie Czeskiej powstały lokalne centra władzy politycznej. W pierwszej połowie X w. dominującą wśród nich rolę zaczął odgrywać gród w Pradze, główny ośrodek plemienia Czechów. Władzę nad nim przechwyciła dynastia Przemyślidów, której pierwszym historycznym przedstawicielem był książę Borzywój, według wiarygodnej tradycji ochrzczony przez św. Metodego. Apogeum potęgi wczesnośredniowiecznych Czech przypadło na panowanie księcia Bolesława I Srogiego, który przejął władzę, zabijając swojego brata, Wacława, w 935 r. (starsza historiografia na podstawie części źródeł wskazywała na 929 r. jako alternatywną datę zabójstwa Wacława). Zamordowany książę został przez Kościół ogłoszony świętym i stał się później patronem Czech.

RfhbmwUbVXJcM

Ilustracja przedstawia witraż, na którym widnieje wizerunek mężczyzny (po lewo) i kobiety (po prawo). Mężczyzna przedstawiony jest z prawego profilu, na głowie ma hełm rycerski, spod którego widoczne są kręcone, dłuższe włosy. Ubrany jest w kaftan, przepasany metalowym pasem, na ramionach ma płaszcz, spięty pod szyja klamrą w kształcie koła. W prawym ręku trzyma długą rękojeść najprawdopodobniej od włóczni, na której powiewa niewielki proporczyk. W lewej dłoni trzyma tarczę z czarnym orłem, przy boku ma miecz. Kobieta przedstawiona jest na wprost, ma zmęczoną twarz, podkrążone oczy, długi, prosty nos, wydatne usta. Na głowie ma chustę, która opada swobodnie na ramiona. Prawą ręką trzyma fragment materiału, w lewej dłoni trzyma długie pióro. Obie postacie maja wokół głów aureole.

RtkiIQDPAer1h1

Ilustracja przedstawia scenę batalistyczną walki żołnierzy jazdy konnej oraz piechoty. Konający ludzie, martwe konie, kłębowisko ciał ludzi i zwierząt. W centralnym punkcie rycerz na białym koniu z włócznią w ręku. Nad walczącymi powiewające proporce.

Bolesław Srogi uznał zwierzchnictwo Ottona I i wydatnie przyczynił się do jego zwycięstwa nad Węgrami nad rzeką Lech w 955 r. W latach 60. X w. książę czeski panował także w Krakowie, prawdopodobnie kontrolował też Morawy i Śląsk. Jego syn i następca, Bolesław II Pobożny, w 995 r. zdołał rozprawić się z rodem Sławnikowiców, zagrażającym dominacji Przemyślidów w Kotlinie Czeskiej, najeżdżając ich siedzibę – Libice. Spośród przedstawicieli tego rodu śmierci uniknęli biskup praski Wojciech i jego brat, Radzim‑Gaudenty.

Ruś

Powstanie organizmu państwowego nad Dnieprem i Wołchowem ściśle wiązało się z funkcjonowaniem szlaku, który w średniowieczu nazywano drogą od Waregów do Greków. Wytyczyli ją w IX w. wikingowie, którzy wyruszali ze Skandynawii statkami i po przebyciu Bałtyku wpływali Newą na jezioro Ładoga, a następnie szlakiem śród lądowym podążali w górę rzeki Wołchow. Potem, po przetransportowaniu łodzi lądem do Dniepru, podróż była kontynuowana w dół tej rzeki do Morza Czarnego i dalej drogą morską do Konstantynopola. Waregowie udawali się do Bizancjum w celach handlowych i łupieżczych, a później także po to, by zaciągać się na służbę u cesarza.

Re6vCd2ke2DWN1

Ilustracja przedstawia zbrojnych mężczyzn, którzy witani są przez mieszkańców. Po lewej stronie obrazu widzimy trzech mężczyzn ubranych w kolczugi i hełmy, z toporami i tarczami. Pozostali żołnierze wysiadają z przycumowanej do brzegu łodzi, z wysokim dziobem w kształcie głowy wilka. Po prawej stronie starszyzna wraz z pozostałymi mieszkańcami wsi wita przybyłych z otwartymi rękami. Przed nimi, na ziemi, leżą przygotowane dla żołnierzy dary: skóry, rogi oraz jedzenie i picie.

Według tradycji przechowanej w najstarszych kronikach ruskich, wódz wareski Ruryk, zaproszony przez plemiona słowiańskie, ustanowił władzę książęcą w Nowogrodzie, na północnym odcinku szlaku „do Greków”. Jego państwo zostało nazwane Rusią. Kronikarze ruscy ustalili datę przybycia Ruryka do Nowogrodu na 862 r., jest to jednak obliczenie całkowicie niewiarygodne. Również sam fakt istnienia pierwszego kniazia nowogrodzkiego nie znajduje potwierdzenia w innych źródłach. Postaciami historycznymi byli już niewątpliwie kniaziowie panujący na Rusi w X w. – Oleg i Igor. Tego pierwszego tradycja ruska czyniła krewnym, a drugiego – synem Ruryka. Oleg opanował Kijów, głów ny ośrodek słowiańskiego plemienia Polan. Miasto to, położone nad Dnieprem, pozwalało kontrolować następny odcinek „drogi od Waregów do Greków”. Od czasów Olega Kijów stał się stolicą państwa ruskiego rządzonego przez dynastię Rurykowiczów. W ciągu X w. ród książęcy i inni osiadli na Rusi Waregowie zupełnie się zeslawizowali. Przekonują o tym imiona Rurykowiczów: Oleg i Igor są pochodzenia skandynawskiego. Ich oryginalne brzmienie to Helgi i Ingvar. Igor natomiast nadał swojemu synowi słowiańskie imię Światosław. W 988 r. książę Włodzimierz Wielki, syn Światosława, przyjął z Bizancjum chrzest w obrządku słowiańskim.

RFsDNPZOvIl5j

Ilustracja przedstawia chrzest księcia Włodzimierza, który odbył się w niewielkiej sali z kolumnami i łukowatymi sklepieniami orz malowidłami świętych na ścianach. W centralnej części obrazu widzimy mężczyznę w średnim wieku, który do połowy jest zanurzony w misie chrzcielnej. Obok niego stoi duchowny, który namaszcza jego głowę. Wśród zgromadzonych widzimy dwóch mężczyzn, którzy trzymają szaty władcy, zbrojnych żołnierzy oraz innych dostojników świeckich. Po prawej stronie stoi trzech mężczyzn posługujących duchownemu. Jeden z nich trzyma świecę, drugi krzyż, a trzeci naczynie liturgiczne. Przed nimi, na stoliku przykrytym czerwonym suknem ze znakiem krzyża, leży otwarta księga.

Ciekawostka

Ruś i państwo ruskie

Kwestia roli, jaką Normanowie odegrali na Rusi, od paru już stuleci jest przedmiotem żywych dyskusji wsród uczonych. Niektórzy skłonni byli widziec w Skandynawach decydującą siłę, która powołała do życia państwo na obszarach nad Dnieprem. Inni badacze starali się wykazać słowiański charakter państwowości ruskiej i jedynie pomocniczą rolę Waregów. Niejasne jest również pochodzenie nazwy „Rus” (skandynawskie? słowianskie? fińskie?); nie wiadomo też, co ani kogo pierwotnie ona oznaczała.

R1RPN14JvewJt

Ilustracja przedstawia pogrzeb wodza Rusów. W prawym górnym rogu w łodzi z dziobem w kształcie smoka, siedzi na tronie zmarły wódz. Ubrany jest w bogate szaty. Obok niego leżą jego dobra doczesne, broń oraz zabite zwierzęta: koń i wół. Przed nim stoi młoda dziewczyna z liną na szyi, którą trzyma siedzący obok mężczyzna. Dalej stoi wiedźma z nożem skierowanym w stronę dziewczyny. W lewym dolnym rogu jest mężczyzna z pochodnią gotową do podpalenia stosu na którym umocowana jest łódź. Wokół zebrani są ludzie oraz wojownicy oddający hołd władcy. Widzimy także płaczące kobiety i starca grającego na instrumencie strunowym.

Węgry

Węgrzy (Madziarowie), koczowniczykoczownikkoczowniczy lud zaliczany do ugrofińskiej grupy językowej, przybyli do Europy Środkowej pod koniec IX w. Wśród wodzów stojących na ich czele znajdował się m.in. Arpad. Węgrzy utrzymywali, że ich przodkami byli Hunowie.

R1YueoqwYaOjj

Ilustracja przedstawia oddział zbrojnych jeźdźców — Węgrów — którzy stoją na niewielkim wzniesieniu. Przewodzi im wódz, który siedzi na białym koniu. Mężczyźni uzbrojeni są w topory, miecze i tarcze, mają też kołczany ze strzałami. Większość z nich ma czapki lub hełmy z piórkami. Przed nimi leżą ciała zabitych oraz zniszczony wóz. Obok przechodzi mężczyzna, który ciągnie stado byków z długimi, rozłożystymi rogami. Zwierzęta idą parami i mają założone jarzmo, czyli uprząż dla zwierząt pociągowych.

RHgRMuDGNV5CD1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku ubranego w długą, niebieską szatę, którą ma przepasaną dwoma złotymi pasami i płaszcz. Przy pasie ma miecz. W prawej ręce ma berło, a w lewej duży krzyż. Na głowie bizantyjska korona z krzyżem na czubku. Mężczyzna ma szczupłą twarz, długie włosy, wąsy i brodę. Wokół jego głowy jest świetlista aureola.

W 906 r. najeźdźcy rozgromili Morawian, a następnie w Panonii założyli swój główny obóz i podporządkowali sobie miejscową ludność słowiańską. W pierwszej połowie X w. Węgrzy nieustannie napadali na Niemcy, Francję, Italię i Bizancjum. Dopiero klęska nad rzeką Lech, zadana im przez Ottona I w 955 r., skłoniła ich do zmiany trybu życia – Węgrzy na stałe osiedlili się w Panonii, gdzie ich książęta zaczęli prowadzić między sobą walki o panowanie nad całym ludem. W 974 r. książę Gejza, potomek Arpada, przyjął chrzest i sprowadził niemieckich misjonarzy. Jego syn, Stefan Święty, ochrzczony w 997 r., dokończył proces jednoczenia państwa. Udało mu się podporządkować wszystkich książąt węgierskich, a w ślad za tym poszły inne wielkie sukcesy. W 1001 r. uzyskał on od papieża zgodę na utworzenie arcybiskupstwa w Ostrzyhomiu, a od cesarza Ottona III otrzymał koronę królewską. Pierwszy król Węgier był energicznym organizatorem państwa na wzór zachodni. Wkrótce po swej śmierci w 1038 r. Stefan zaczął być czczony jako święty i w ten sposób stał się patronem i symbolem Królestwa Węgierskiego.

Polecenia

Słownik

Słowa kluczowe

Słowianie, chrystianizacja, Węgrzy, Wielkie Morawy, Ruś, Czechy, Bułgaria, Europa wczesnego średniowiecza

Bibliografia

Nestor, Powieść minionych lat, tłum. F. Sielicki, 2014.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.