Marzenia o państwie idealnym

Pierwsze koncepcje doskonałego państwa znamy z dzieł Platona (Państwo) i Arystotelesa (Polityka). W III w. n.e. tęsknoty Platona próbował wcielić w życie Plotyn. W renesansie zaś ideeideaidee starożytnych kontynuują XVI–wieczny myśliciel Thomas More oraz filozofowie przełomu XVI i XVII w. – Tommaso Campanella i Francis Bacon.

R1JBWM9dpx3RY1

Ilustracja przedstawia portret dojrzałego mężczyzny z wydatnym nosem. Ma on ciemne nakrycie głowy przypominające beret oraz czerwony strój z futrzanym kołnierzem i złotym łańcuchem.

Najsłynniejsze dzieło More'a, UtopiautopiaUtopia (1516), ma formę powieści: główny bohater, marynarz Rafał Hytlodeusz, dociera do nieznanej nikomu wyspy Utopii, gdzie poznaje doskonale zorganizowane państwo. Opis tytułowej krainy pozwalał pisarzowi przedstawić swą wizję idealnego ustroju, a także przeprowadzić krytykę stosunków społecznych panujących w Anglii na początku XVI w.

More, obserwując współczesne sobie społeczeństwo, doszedł do wniosku, że główną jego wadą jest nierówność społeczna wynikająca z różnic majątkowych. Społeczeństwo dzieli się na bogatych i biednych, z których pierwsi w nieuczciwy sposób dążą do pomnożenia majątku, wyzyskując biedotę, drudzy – nie dość, że wykorzystywani – pozbawieni są wszelkich dóbr i opieki ze strony państwa. Stąd More, który w nierówności majątkowej widział największe zagrożenie dla życia społecznego i moralności, podobnie jak Platon w Państwie, proponuje zniesienie prawa własności, a także równy i sprawiedliwy podział dóbr pomiędzy wszystkich ludzi. W spełnieniu tych postulatów widział warunek powszechnej szczęśliwości. Zasady te stają się podstawą ustroju Utopii.

Na wyspie równość obowiązuje nie tylko w kwestii własności, lecz również w dziedzinie przysługujących Utopianom praw i obowiązków: każdy więc musi pracować fizycznie taką samą ilość czasu, każdy kładzie się o ósmej i śpi osiem godzin, każdy też nosi taki sam strój. Ponadto wszyscy obowiązkowo mają czas wolny, a poświęcają go nie próżniactwu, lecz osobistemu rozwojowi.

Podobnie jak Platon, More szanuje wartość mądrości: ludzie o naukowym zacięciu zwalniani są z prac fizycznych; spośród nich wybiera się też kapłanów i samego księcia, jako że władzę powinni sprawować najmądrzejsi. W koncepcji władzy More'a widać wyraźny ślad Platońskiego marzenia o królach‑filozofach.

W idealnym państwie obowiązuje etyka oparta na pojęciu człowieka jako istoty, której naturą jest rozum. Dlatego też stoickie hasło, aby żyć zgodnie z własną naturą rozumną, staje się najważniejszym przykazaniem Utopian. Trzeba jednak podkreślić, że More rozumiał tę zasadę inaczej niż stoicy: przeciwny umartwianiu się i cierpliwemu znoszeniu przeciwności losu, uważał, że to przyjemność (ale nie rozpusta! raczej błogie zadowolenie), radość życia oraz miłość bliźniego powinny stać się wyznacznikiem moralności Utopian.

W dziele Morusa znajdujemy wiele ciekawych, a także śmiałych i nowatorskich pomysłów. Na przykład, dla zabezpieczenia trwałości małżeństw narzeczonym w Utopii proponuje się – w myśl zasady „nie kupuj kota w worku” – aby obejrzeli się przed ślubem nago. Ze względu na szacunek wobec życia nie wolno prowadzić wojen i stosować kary śmierci. Potępia się też bezsensowne zabijanie zwierząt, w tym polowania. W idealnym państwie chorych pielęgnuje się z największą troskliwością, jednak gdy choroba jest nieuleczalna, a do tego niezwykle bolesna, proponuje się cierpiącym zaprzestanie jedzenia lub sztuczne uśpienie; oczywiście, gdy pacjent się na to nie godzi, pielęgnuje się go nadal.

W koncepcji idealnego państwa występują również elementy budzące zdecydowany sprzeciw. Trudno się np. zgodzić z ideą policyjnego dozoru, zmuszającego ludzi do pracy i przyzwoitych rozrywek, mimo iż, według założeń myśliciela, ta ścisła kontrola miała zapobiec biedzie i stać na straży dobrobytu państwa. More dopuszcza też istnienie niewolnictwa: w Utopii najcięższe prace wykonują niewolnicy rekrutujący się częściowo z przestępców, częściowo z jeńców wojennych.

Słownik