Przeczytaj
Aby dowiedzieć się więcej na temat Thomasa More'a i Utopii, zapoznaj się z poniższymi materiałami:
Tomasz Morus UtopiaTomasz Morus Utopia
Utopie w literaturzeUtopie w literaturze
Socjalizm utopijny: de Saint‑Simon, Ch. FourierSocjalizm utopijny: de Saint‑Simon, Ch. Fourier
Marzenia o państwie idealnym
Pierwsze koncepcje doskonałego państwa znamy z dzieł Platona (Państwo) i Arystotelesa (Polityka). W III w. n.e. tęsknoty Platona próbował wcielić w życie Plotyn. W renesansie zaś ideeidee starożytnych kontynuują XVI–wieczny myśliciel Thomas More oraz filozofowie przełomu XVI i XVII w. – Tommaso Campanella i Francis Bacon.
Najsłynniejsze dzieło More'a, UtopiaUtopia (1516), ma formę powieści: główny bohater, marynarz Rafał Hytlodeusz, dociera do nieznanej nikomu wyspy Utopii, gdzie poznaje doskonale zorganizowane państwo. Opis tytułowej krainy pozwalał pisarzowi przedstawić swą wizję idealnego ustroju, a także przeprowadzić krytykę stosunków społecznych panujących w Anglii na początku XVI w.
More, obserwując współczesne sobie społeczeństwo, doszedł do wniosku, że główną jego wadą jest nierówność społeczna wynikająca z różnic majątkowych. Społeczeństwo dzieli się na bogatych i biednych, z których pierwsi w nieuczciwy sposób dążą do pomnożenia majątku, wyzyskując biedotę, drudzy – nie dość, że wykorzystywani – pozbawieni są wszelkich dóbr i opieki ze strony państwa. Stąd More, który w nierówności majątkowej widział największe zagrożenie dla życia społecznego i moralności, podobnie jak Platon w Państwie, proponuje zniesienie prawa własności, a także równy i sprawiedliwy podział dóbr pomiędzy wszystkich ludzi. W spełnieniu tych postulatów widział warunek powszechnej szczęśliwości. Zasady te stają się podstawą ustroju Utopii.
Na wyspie równość obowiązuje nie tylko w kwestii własności, lecz również w dziedzinie przysługujących Utopianom praw i obowiązków: każdy więc musi pracować fizycznie taką samą ilość czasu, każdy kładzie się o ósmej i śpi osiem godzin, każdy też nosi taki sam strój. Ponadto wszyscy obowiązkowo mają czas wolny, a poświęcają go nie próżniactwu, lecz osobistemu rozwojowi.
Utopia[...] głównym celem całego ustroju społecznego Utopii obok zaspokojenia koniecznych potrzeb ogólnych jest zapewnienie wszystkim obywatelom jak największej ilości czasu, aby, oderwawszy się od trosk materialnych, mogli swobodnie poświęcać się kulturze duchowej. W tym bowiem upatrują życie szczęśliwe.
Podobnie jak Platon, More szanuje wartość mądrości: ludzie o naukowym zacięciu zwalniani są z prac fizycznych; spośród nich wybiera się też kapłanów i samego księcia, jako że władzę powinni sprawować najmądrzejsi. W koncepcji władzy More'a widać wyraźny ślad Platońskiego marzenia o królach‑filozofach.
W idealnym państwie obowiązuje etyka oparta na pojęciu człowieka jako istoty, której naturą jest rozum. Dlatego też stoickie hasło, aby żyć zgodnie z własną naturą rozumną, staje się najważniejszym przykazaniem Utopian. Trzeba jednak podkreślić, że More rozumiał tę zasadę inaczej niż stoicy: przeciwny umartwianiu się i cierpliwemu znoszeniu przeciwności losu, uważał, że to przyjemność (ale nie rozpusta! raczej błogie zadowolenie), radość życia oraz miłość bliźniego powinny stać się wyznacznikiem moralności Utopian.
Ideał państwa?
Czy państwo More'a jest rzeczywiście idealne? Oto komentarz Bertranda Russella:
Dzieje filozofii ZachoduTrzeba jednak przyznać, że życie w Utopii [...] byłoby nieznośnie nudne. Różnorodność jest niezbędnym warunkiem szczęścia, a w Utopii jest ona prawie nieobecna.
W dziele Morusa znajdujemy wiele ciekawych, a także śmiałych i nowatorskich pomysłów. Na przykład, dla zabezpieczenia trwałości małżeństw narzeczonym w Utopii proponuje się – w myśl zasady „nie kupuj kota w worku” – aby obejrzeli się przed ślubem nago. Ze względu na szacunek wobec życia nie wolno prowadzić wojen i stosować kary śmierci. Potępia się też bezsensowne zabijanie zwierząt, w tym polowania. W idealnym państwie chorych pielęgnuje się z największą troskliwością, jednak gdy choroba jest nieuleczalna, a do tego niezwykle bolesna, proponuje się cierpiącym zaprzestanie jedzenia lub sztuczne uśpienie; oczywiście, gdy pacjent się na to nie godzi, pielęgnuje się go nadal.
W koncepcji idealnego państwa występują również elementy budzące zdecydowany sprzeciw. Trudno się np. zgodzić z ideą policyjnego dozoru, zmuszającego ludzi do pracy i przyzwoitych rozrywek, mimo iż, według założeń myśliciela, ta ścisła kontrola miała zapobiec biedzie i stać na straży dobrobytu państwa. More dopuszcza też istnienie niewolnictwa: w Utopii najcięższe prace wykonują niewolnicy rekrutujący się częściowo z przestępców, częściowo z jeńców wojennych.
Słownik
(gr. idéa — wyobrażenie, wzór) myśl przewodnia, pomysł
(gr. ou — nie, topos — miejsce; miejsce, którego nie ma) ideał społeczeństwa szczęśliwego; też: ideologia postulująca stworzenie takiego społeczeństwa