Byty doskonałe

R9MfhjOcAIJCy1
Rzymska rzeźba prezentująca domniemany wizerunek Platona. Dzieło stanowi kopię greckiego oryginału, zaprezentowanego w Akademii po śmierci filozofa około 348/347 roku p.n.e.
Źródło: domena publiczna.

Rozważania Platona (427‑347 p.n.e.), rozwijane przez tego filozofa w czasach antycznych, stały się jednym z filarów myśli europejskiej. Ateński myśliciel zwracał uwagę na fakt, iż poznanie za pomocą zmysłów dostarcza nam informacji tylko o pewnym aspekcie tego, co istnieje. Zdaniem tego filozofa rzeczy, które postrzegamy, są jedynie niedoskonałymi przejawami bytów nieskończonychprawdziwych. Platon doszedł do wniosku, że ludzkie poznanie dokonuje się na sposób zmysłowy i inteligibilnypoznanie inteligibilneinteligibilny, czyli racjonalny.

Pierwszy ze sposobów jest niepewny, ponieważ odnosi się do zjawisk, rzeczy, które podlegają nieustającym przekształceniom. Rzeczy w postaci zwierząt, roślin, ludzi i przedmiotów mogą zostać unicestwione w wyniku różnych procesów. Choroby, starzenie się, śmierć powodują gwałtowne przekształcenia otaczającej nas rzeczywistości, którą to odbieramy za pomocą zmysłów. Zdaniem Platona to, co cielesne, czyli materialne, stanowi ułomny i niedoskonały aspekt istniejącego świata. Filozof zapewnia nas, że istnieją też byty, które w przeciwieństwie do tego, co postrzegane zmysłami, charakteryzują się doskonałością i stałością. Ateński myśliciel uważał, że za pomocą intelektu jesteśmy wstanie dotrzeć do świata innego niż ten, który obserwujemy „fizycznymi oczyma”.

Poznanie inteligibilne wprowadza nas w sferę ideiideaidei: wzorców, z których wywodzą się otaczające nas rzeczy i zjawiska. Pojęcie stosowane przez Platona może być dla nas bardzo mylące i znacząco odbiegać od współczesnego rozumienia tego terminu. Kiedy mówimy o idei, najczęściej mamy na myśli rodzaj przewodniej myśli stojącej za jakimiś działaniami lub rodzaj poglądu będącego typowym dla danej grupy ludzi. Za przykład może posłużyć idea społeczeństwa obywatelskiego, która oznacza spontaniczną i niewymuszoną aktywność obywateli danego kraju, nakierowaną na zwiększanie ogólnego dobrobytu. Człowiek, przyjmując tego rodzaju myśl za wartość nadrzędną, czyli taką, która wyznacza kierunek naszego działania, stara się, aby możliwe każde z jego poczynań przyczyniło się do poprawy nie tylko własnych warunków życia, lecz możliwie największej liczby osób. Codzienna segregacja śmieci, wolontariat na rzecz osób starszych lub niepełnosprawnych wyrażają ideę społeczeństwa obywatelskiego w działaniu.

Pomimo tego, że Platon zapewne popierałby tego rodzaju postępowanie pośród obywateli Aten, inaczej zdefiniowałby pojęcie idei. Zdaniem tego filozofa poza światem zmysłowym istnieją byty wieczne, doskonałeniezmienne. Nie możemy ich zobaczyć, poczuć ani dotknąć, nie oznacza to jednak, że znajdują się one poza sferą ludzkiego doświadczania. Intelekt, jak twierdzi Platon, jest tym rodzajem narzędzia, które pozwala nam dotrzeć właśnie do świata idei, czyli rodzaju „wzorców”, czy też „matryc”, z których wywodzą się wszystkie otaczające nas rzeczy. Jak pisze Giovanni Reale, włoski badacz historii filozofii:

Giovanni Reale Historia filozofii starożytnej. Platon i Arystoteles

[…] podstawowe cechy idei można sprowadzić do sześciu następujących, które niejednokrotnie pojawiają się w wielu pismach i stanowią naprawdę nieodzowne punkty odniesienia:

1) inteligibilność (idea jest w całym tego słowa znaczeniu przedmiotem intelektu i może być ujęta tylko przez intelekt);

2) niecielesność (idea przynależy do zupełnie innego wymiaru niż świat materialny, który można poznać zmysłami);

3) bytowość w sensie pełnym (idee są bytem, który istnieje naprawdę);

4) niezmienność (idee nie tylko nie powstają i nie giną, lecz także nie podlegają jakiejkolwiek postaci zmiany);

5) samoistność (idee istnieją w sobie i przez siebie, czyli są bezwzględnie obiektywne);

6) jedność (każda idea jest jednością jednoczącą wielość rzeczy, które w niej partycypują).

reale Źródło: Giovanni Reale, Historia filozofii starożytnej. Platon i Arystoteles, t. 2, tłum. E. I. Zieliński, Lublin 2005, s. 91–92.
Polecenie 1

Zastanów się, czym różni się słowo „pies” od domowego zwierzęcia uznawanego za najlepszego przyjaciela człowieka. Czym jest „pies” jako myśl, a czym jest „pies”, którego postrzegasz swoimi zmysłami? Podejmij dyskusję z nauczycielem oraz kolegami i koleżankami.

Mit jaskini

DualizmdualizmDualizm platoński stanowi rodzaj podziału na świat materialny poznawany za pomocą zmysłów oraz sferę idei, którą można zgłębiać poprzez intelekt. Rozważania ateńskiego myśliciela stały się fundamentem dla nurtu filozoficznego określanego mianem idealizmu. Mit jaskini przedstawiony w dziele Platona pt. Państwo uznaje się za jedno z najlepszych przedstawień platońskiego idealizmuidealizm platońskiplatońskiego idealizmu. Punktem wyjścia jest wizja przedstawiająca grupę ludzi, skazańców, uwięzionych w jaskini. Grota, w której przebywają, jest oświetlana przez płonący ogień, a znajdujące się w niej osoby nic nie wiedzą o istnieniu słońca. Spójrz na poniższą rycinę, żeby lepiej wyobrazić sobie tę scenę.

RbOIYU6vgR7cG1
Rysunek przedstawia pomieszczenie, w którym znajdują się dwie grupy ludzi, są oni rozdzieleni murem. Na murze stoi rząd figurek, widać cienie tych figurek na ścianie oraz zwisającą lampę z palącym się płomieniem i wejście wykute w skale. Przy wejściu, po lewej stronie obrazu, stoi grupa dyskutujących mężczyzn. Za murem tłoczą się ludzie – jedni mają twarze skierowane w stronę muru, inni w przeciwną.
Jan Saenredam, Jaskinia Platona, ilustracja z 1602 r. W podziemnej przestrzeni rozdzielonej murem znajdują się dwie grupy ludzi. Na szczycie oddzielającej dwie przestrzenie ściany stoi rząd figurek, w tym Kupidyna i Bachusa, a światło rozpalonego kaganka rzuca ich cień na ścianę
Źródło: domena publiczna.

Dzieje się tak dlatego, że więźniowie zostali przykuci kajdanami do skał w taki sposób, że mogą patrzeć jedynie w stronę wnętrza jaskini. Za ich plecami znajduje się dodatkowo mur wysokości człowieka oddzielający ich od świata zewnętrznego. Osadzeni widzą jedynie cienie, przesuwające się po oświetlonym przez światło kaganka wnętrzu jaskini i słyszą odgłosy w postaci rozchodzącego się echa. Alegoria przedstawiona przez Platona obrazuje żywot istoty ludzkiej nieświadomej istnienia świata pozazmysłowego. Gra cieni dokonująca się we wnętrzu jaskini jest jedyną rzeczywistością, którą znają więźniowie. Ich ograniczone pole widzenia (poznania) stanowi jedynie niewielki skrawek otaczającego świata. Zdaniem Platona naszym celem powinno być „zerwanie kajdan” i „opuszczenie jaskini”, czyli wyzwolenie się z ograniczeń poznania zmysłowego na rzecz intelektualnego oglądu.

Słownik

alegoria
alegoria

(gr. allēgoréo – mówić w przenośni, obrazowo) przedstawienie literackie, które oprócz sensu dosłownego ma również znaczenie symboliczne

dualizm
dualizm

(łac. dualis) stanowisko zakładające istnienie elementów przeciwstawnych, np. rzeczy i idee

idea
idea

(gr. idein – widzieć) byt prawdziwy i niezmienny poznawany za pomocą intelektu

idealizm platoński
idealizm platoński

(gr. idein – widzieć) nurt myślowy opierający się na założeniu, że świat postrzegany jest zarówno za pomocą zmysłów, jak i intelektu. Obiekty poznania zmysłowego uznawane są za niestałe i zmienne, natomiast idee poznawane za pomocą intelektu charakteryzuje stałość i niezmienność. Istnieje wiele odmian idealizmu jako nurtu myślowego, w wersji Platona jest on nazywany idealizmem obiektywistycznym

poznanie inteligibilne
poznanie inteligibilne

poznanie za pomocą intelektu (inteligibilny – pojmowalny)