Z kształtem doliny U‑kształtnej miałeś(-aś) okazję zapoznać się na poprzedniej lekcji. Wiesz już, że jest on nieregularny, pełen progów i przegłębień. Teraz skup swoją uwagę na obszarze źródliskowym i przypomnij sobie, jakie procesy tam zachodzą, gdy dojdzie do zlodowacenia.

Lodowiec po wypełnieniu doliny rozpoczyna „spełzywanie” po zboczu, natrafiając na skały o różnym stopniu odporności. W miejscu występowania skał twardych, niespękanych, powstaje próg. Lodowiec, przesuwając się po nim, zdziera i wygładza (detersjadetersja (abrazja)detersja) jego powierzchnię, jednak jeśli w przegłębieniu przed progiem podłoże było spękane lub skały je budujące były miękkie, następuje dużo szybsze wyorywanie (detrakcjadetrakcja (wyorywanie)detrakcja) bloków skalnych z podłoża lodowca przed progiem. W wyniku tych zdarzeń powstaje kocioł lodowcowy, oddzielony od doliny progiem.

Kotły polodowcowe

Kocioł polodowcowy (kar, cyrk lodowcowy) to półkoliste, ewentualnie owalne zagłębienie otoczone z trzech stron stromymi stokami (ścianami), natomiast z  czwartej strony ryglem skalnym lub inaczej progiem.

R1Ps3CnBrXDKv

Na zdjęciu widoczny jest Czarny Kocioł Jagnątkowski. Jest to zagłębienie znajdujące się pod samym szczytem góry. Szczyt jest ośnieżony, a poniżej znajdują się liczne lasy iglaste. Kocioł pokryty jest śniegiem, a dookoła kotła widoczne są pionowe formy skalne.

Powstaje on nad granicą wiecznego śniegu w wyniku niszczącej (erozyjnej) działalności lodowca górskiego. Dno cyrku lodowcowego może być różnie ukształtowane: przegłębione, schodowe, płaskie lub nachylone.

Na początku w tzw. lejach krasowych lub źródliskowych, niszach osuwiskowych lub też w płaskich odcinkach górnych części dolin zaczyna się proces nawarstwiania śniegu. Powstają wówczas tzw. pola firnowe. Ciśnienie, jakie wywiera gromadzący się śnieg, rośnie, a jego dolne warstwy zamieniają się w firnfirnfirn, który przekształca się w lód lodowcowylód lodowcowylód lodowcowy. Wciąż zwiększające się ciśnienie mas śnieżnych powoduje wyciskanie lodu lodowcowego w stronę doliny. Wyciskanie to związane jest z szorowaniem podłoża za pomocą przymarzniętego do spąguspągspągu mas firnowych materiału skalnego. Ta niszcząca działalność górskiego lodowca prowadzi najpierw do zrównania, a po pewnym czasie do przegłębienia doliny i utworzenia cyrku lodowcowego.

Słabiej wykształcone kotły nie posiadają rygla skalnego. Jeszcze mniej przeobrażony przez lodowiec górny fragment doliny tworzy tzw. niszę niwalnąnisza niwalnaniszę niwalną. W Polsce najbardziej okazałe kotły polodowcowe występują w Tatrach i Karkonoszach. Mniej wyraźne nisze niwalne możemy spotkać na Babiej Górze i Śnieżniku.

Jeziora cyrkowe

Cyrk lodowcowy, który ma najczęściej kształt misy, po ustąpieniu lodowca często zostaje zajęty przez jezioro cyrkowe. Jest to rodzaj jeziora polodowcowego, które powstało w obrębie kotła lodowcowego po ustąpieniu lodowca. Po prostu obniżenie powstałe w wyniku erozyjnej działalności lodowca, w miejscu gromadzenia się lodu, a więc w cyrku lodowcowym, zostało wypełnione wodami pochodzącymi ze stopienia się lodowca, a obecnie zasilane jest opadami atmosferycznymi i rzekami. Jeziora cyrkowe są niewielkie, owalne i dość głębokie. Mają strome brzegi. W Tatrach przykładami jezior cyrkowych są: Morskie Oko, Czarny Staw pod Rysami, Wielki Staw, Mały Staw, Czarny Staw Gąsienicowy.

RMXqkwsMu69kj

Na fotografii widać Kocioł Wielkiego Stawu w Karkonoszach. Jest to zagłębienie otoczone zboczami górskimi. W zagłębieniu znajduje się jezioro – Wielki Staw. Zbocza górskie są pokryte głównie trawami i licznymi pojedynczymi skałami.

Słownik