Charakterystyka geograficzna Egiptu

CywilizacjacywilizacjaCywilizacja egipska narodziła się się nad rzeką Nil. Państwo podzielone było na dwie części: Egipt Dolny (obejmujący deltę Nilu) i Egipt Górny (położony w dolinie Nilu). W świadomości mieszkańców podział ten istniał zawsze, nawet po zjednoczeniu kraju. Ujawniał się chociażby w podwójnej koronie, jaką nosił władca, a także w wyrażeniu „Oba Kraje”, które odnosiło się do egipskiego państwa.

R2BWVZRqJZQh3

Na ilustracji znajduje się korona faraona. Składa się ona z trzech części. Czerwonego trzonu schodzącego do szyi i wystającego z tyłu wysoko ponad głowę. Białego również wystającego czubka przypominającego podłużną wazę i czerwonego zawiniętego na końcu pręcika wychodzącego z dołu białego elementu.

Górny Egipt znacznie różnił się od Dolnego, zarówno jeśli chodzi o faunę, jak i o florę. Przez Górny Egipt  przepływała rzeka Nil, od której mieszkańcy byli niemal całkowicie zależni. Taki opis tego państwa zostawił nam „ojciec historii”, grecki historyk Herodot piszący w V w. p.n.e.:

R2UO5i72orsWW

Mapa przedstawia starożytny Egipt. Jest on podzielony na cztery regiony i są to od północy: Egipt Dolny Egipt Górny, Nubia Dolna zwana Wawatem i Nubia Górna zwana Kuszem. Państwo jest położone wzdłuż żyznych brzegów Nilu i jej rozległej delty wpływającej do Morza Śródziemnego. Na obszarze Nubii Dolnej i Górnej znajduje się pięć katarakt czyli naturalnych progów rzecznych. Na zachód od Nilu widoczne są liczne oazy. Największymi miastami Egiptu są Aleksandria położona nad brzegiem Morza Śródziemnego, Memfis położone przed rozgałęzieniem się delty Nilu i Teby znajdujące się w Egipcie Górnym.

RJNUPCkhuI3e0

Mapa przedstawia obszar Egiptu. Starożytny Egipt obejmował obszar po lewej i prawej stronie Nilu, sięgając na południe od miejscowości Abu Simbel. Zajmował także północną część Półwyspu Arabskiego (Jerozolimę, Tery, Jerycho). W Memfis zaznaczono piramidy, w Tebach i Luksorze świątynie. Wzdłuż Nilu oraz na Półwyspie Arabskim znajdują się obszary uprawne.

Początki cywilizacji egipskiej. Chronologia dziejów Egiptu

Początki cywilizacji nad Nilem sięgają VI tysiąclecia przed Chrystusem, kiedy na terenie Dolnego Egiptu pojawiły się pierwsze kultury neolityczneneolitneolityczne. Przełomem okazało się jednak IV tysiąclecie i pojawienie się w Górnym Egipcie kultury Nagada. Jej przedstawiciele wyrabiali wysokiej jakości ceramikę, posiadali umiejętność obróbki metalu, a także znali system irygacyjnyirygacja, system irygacyjnysystem irygacyjny, utrzymywali też liczne kontakty handlowe z sąsiednimi plemionami. To prawdopodobnie oni wynaleźli pismo.

Do ostatecznego zjednoczenia „Obu Krajów” doszło w wyniku podboju, jednak dominacja kulturowa Górnego Egiptu nad Dolnym każe sądzić, że częściowo zjednoczenie dokonywało się w pokojowy sposób, a dopiero ostatni etap zdobywania wiązał się z użyciem siły. Około 3000 r. p.n.e. doszło do ostatecznego zjednoczenia obu części Egiptu za sprawą króla Meniego (utożsamianego przez niektórych egiptologówegiptologegiptologów z Narmerem), któremu Egipcjanie przypisywali założenie Memfis – pierwszej stolicy państwa faraonów.

RjWBFmSpwNebM

Na zdjęciu znajdują się dwie ciemne płaskorzeźby w kształcie waz. Na lewej ukazana została scena składania ofiary z człowieka, a na prawej mityczne stworzenia. Na obu płaskorzeźbach widoczne są liczne hieroglify.

Chronologia Egiptu

Żyjący w III wieku p.n.e. historyk Manethon z Sebennytos podzielił dzieje Egiptu na XXX dynastii, poprzedzając pierwszą z nich panowaniem bogów, którzy to zdaniem Egipcjan mieli rządzić przed faraonami. Inny, równie znany podział, zawdzięczamy XIX‑wiecznym egiptologom, którzy ustalili periodyzację tej cywilizacji na trzy okresy: Stare Państwo, Średnie Państwo i Nowe Państwo. W XX w. pomiędzy głównymi okresami, uznawanymi za lata dobrobytu, wyróżniono tzw. Okresy Przejściowe (czasy kryzysu i upadku władzy centralnej), a do podziału chronologicznego dodano również Okres Predynastyczny, Wczesnodynastyczny i Późny.

Indeks dolny Na podstawie: F. Taterka, Starożytny Egipt - tablice chronologiczne, w: Manethon z Sebennytos, Dzieje Egiptu, tłum. i oprac.  F. Taterka, Poznań 2017 (ze zmianami). I Indeks dolny koniec_{Na podstawie: F. Taterka, Starożytny Egipt - tablice chronologiczne, w: Manethon z Sebennytos, Dzieje Egiptu, tłum. i oprac.  F. Taterka, Poznań 2017 (ze zmianami). I}Indeks dolny nny podział dziejów starożytnego Egiptu np. A. Ziółkowski, Starożytność, PWN 2012, s. 114‑116. Indeks dolny koniec_{nny podział dziejów starożytnego Egiptu np. A. Ziółkowski, Starożytność, PWN 2012, s. 114‑116.}

Społeczeństwo Egiptu

Wraz ze zjednoczeniem Egiptu zaczęły kształtować się podwaliny cywilizacji oraz jej ustrój polityczno‑społeczny. Na czele państwa stał władca. Tytuł władcy egipskiego - faraon pojawił się dopiero w czasach XVIII dynastii. Słowo faraon wywodzi się z dwóch egipskich słów Per i Aa oznaczających Wielki Dom, które początkowo określały królewski pałac. W języku egipskim najpowszechniejszym określeniem na władcę było wyrażenie nesut biti.

R15E7M4V3HzDv1

Na ilustracji znajduje się fragment czarnej tabliczki z białymi hieroglifami.

Na szczycie drabiny społecznej stał król, który był uznawany za żywe wcielenie boga Horusa. To władca jako jedyny miał możliwość kontaktu z bogami, sam zaś był niedostępny dla zwykłych śmiertelników. Głównym zadaniem króla było utrzymywanie boskiego prawa i ładu, które Egipcjanie nazywali Ma’at. Król zatem odpowiadał za obronę państwa, dystrybucję dóbr, czczenie bogów i budowę świątyń.

Imiona faraona zapisywano w owalnej ramce, zwanej kartuszem, która symbolicznie chroniła króla, ale także oznaczała jego panowanie nad całym światem.

R1VheFcJYHRnN

Na zdjęciu znajdują się imiona Ramzesa drugiego wyryte pismem hieroglificznym w kamieniu.

RJHFov4nqObXe

Na zdjęciu znajduje się jasny pomnik Hatszepsuta. Jest on ubrany jedynie w ogromną koronę, która sięga mu aż do ramion.

ReJnsawFBTFle

Na zdjęciu znajduje się zniszczona płaskorzeźba. Przedstawia ona postać ubraną w szaty i trzymającą nieokreślone przedmioty. W lewej części płaskorzeźba jest pokryta hieroglifami.

Warto wspomnieć, że w społeczeństwie egipskim pozycja kobiet nie miała sobie równych w innych kulturach. Kobieta mogła dowolnie dysponować własnym majątkiem i prowadzić interesy, a nawet występować jako ławniczka w sądzie. W historii Egiptu co najmniej cztery kobiety sprawowały władzę jako faraonowie: Neferu‑Sebek, Hatszepsut, Tauseret i Kleopatra VII. 

Od samego początku istnienia państwa faraonów ważną rolę odgrywali w nim dworzanie i urzędnicy, którzy sprawowali różne funkcje w kraju podzielonym na 42 nomynomnomy (22 w Górnym i 20 w Dolnym Egipcie), rządzone przez wyznaczonych przez faraona nomarchów. Wśród urzędników najważniejszy był wezyr – był on osobą odpowiedzialną m.in. za nadzór nad administracją państwową oraz za budowę świątyń czy też królewskich grobowców, a jego rolę można porównać do urzędu dzisiejszego premiera. W późniejszych okresach aparat urzędniczy rozszerzał się, a w czasie kryzysu jego przedstawiciele – czy to ze szczebla centralnego, czy też prowincjonalnego – sięgali po najwyższą władzę.

Kolejną grupą społeczną byli kapłani, którzy pełnili rolę zastępców faraona, dzieląc się na tzw. wyższych i niższych. Najwyższym i najważniejszym wykonawcą wszelkich kultów religijnych był sam monarcha i to w jego rękach znajdowała się pełnia władzy. Do obowiązków kapłanów należało składanie ofiar, śpiewanie hymnów czy mycie i ubieranie przedstawień bóstw. Osobną rolę pełnili kapłani‑lektorzy, zajmujący się świętymi pismami i opisami rytuałów. Za kult bóstw żeńskich odpowiadały przeważnie kobiety, a szczególnie zaszczytne zadania spoczywały na małżonkach i córkach władcy. 

R1ZhYQH8K62gP

Na zdjęciu znajduje się czara figurka wyższego kapłana egipskiego. Nie ma on włosów i jest ubrany w szaty i zwierzęce skóry .

Istotną rolę pełnili także żołnierze, którzy nie tylko prowadzili działania militarne, ale również stanowili eskortę w trakcie dalekich wypraw handlowych. Kariera w wojsku była atrakcyjna i mogła prowadzić Egipcjanina do uzyskania funkcji administracyjnych. Jednak już w III Okresie Przejściowym armia egipska zaczęła uzależniać się od oddziałów najemnych.

Dużą rolę w społeczeństwie Egiptu odgrywali także pisarze, a ich zawód budził szacunek i stawiany był za wzór, ponieważ pismo było niezwykle cenione – sami Egipcjanie nazywali je „mową bogów”. W jednym z egipskich tekstów (z czasów XIX dynastii) czytamy:  „pisarz kieruje pracą ludzi. Nie ma dla niego podatków, gdyż opłaca je pismem, na ma dla niego opłat… Weź sobie do serca pismo, a ochroni cię to przed każdą ciężką pracą i będziesz poważnym urzędnikiem”.

Ponieważ w społeczeństwie egipskim jedynie około 1% mieszkańców potrafiło posługiwać się pismem, zdobycie tej umiejętności dawało niemal pewną gwarancję urzędniczej kariery.

RZi1bALyxBui41

Malowidło przedstawia egipskiego chłopa orzącego pole przy pomocy pługa i dwóch byków o długich rogach. Egipcjanin ma na biodrach białą przepaskę i pogania zwierzęta za pomocą bicza. W tle widoczne są hieroglify.

Trudno wyobrazić sobie starożytny Egipt bez zachwycających malowideł, rzeźb i biżuterii. Dlatego też dużym poważaniem cieszyli się artyści i rzemieślnicy. Wiele informacji na ich temat dostarcza bogata wioska artystów i rzemieślników Set Ma’at (obecnie Deir el‑Medina), która została założona w pierwszych dziesięcioleciach Nowego Państwa. Jej mieszkańcy trudnili się wykuwaniem i ozdabianiem grobowców władców i ich rodzin w Dolinie Królów i Dolinie Królowych w Tebach Zachodnich. Ludzie żyjący w Set Ma’at otrzymywali wysokie wynagrodzenie i cieszyli się swoistą autonomiąautonomiaautonomią: podlegali bezpośrednio wezyrowi i mieli własny sąd.

Chłopi, jak w większości społeczeństw rolniczych, stanowili niemal 90% mieszkańców państwa faraonów. Praca na roli była najważniejszym źródłem utrzymania starożytnych Egipcjan, którzy żywili się głównie produktami mącznymi (chlebem) i piwem (o niskiej zawartości alkoholu). Chłopi zajmowali się przede wszystkim uprawą roli, zwłaszcza jęczmienia i pszenicy płaskurki – prymitywnego gatunku tego zboża, a także hodowlą bydła, świń, owiec i kóz. Życie chłopów, jak i całego Egiptu, zależne było od Nilu, jednak w przypadku słabych wylewów rzeki państwo gwarantowało rolnikom pomoc w formie zboża.

Grupą społeczną, którą całkiem niesłusznie kojarzy się z Egiptem, byli niewolnicy. W państwie faraonów, w przeciwieństwie do Grecji czy Rzymu, stanowili oni niewielki odsetek. Byli to głównie jeńcy wojenni, którzy służyli w domostwach bogatych ludzi lub przy robotach budowlanych.  

Ustrój polityczny Egiptu to monarchia absolutna. Taka forma władzy przetrwała w niezmienionej formie, pomimo pewnych zawirowań, blisko 3 tys. lat. Hierarchiczny system społeczny pozwalał jednak na awans każdemu uzdolnionemu mieszkańcowi kraju nad Nilem. Społeczeństwo egipskie było tolerancyjne wobec obcokrajowców, czego dowodzą grobowce majętnych Nubijczyków i Azjatów.

Pismo

Jednym z najbardziej rozpoznawalnych osiągnięć cywilizacji egipskiej było pismo hieroglificzne, które wyszło z użycia dopiero w IV wieku n.e. Zostało ponownie odczytane niemal 200 lat temu przez francuskiego naukowca Jeana‑Françoisa Champolliona, a dzień ogłoszenia tego odkrycia (22 września 1822 r.) stał się symboliczną datą powstania egiptologii - nauki zajmującej się badaniem cywilizacji starożytnego Egiptu.

REQuKmwBPfAc11

Na zdjęciu znajduje się kamień z Rosetty. Jest to ogromny ciemny głaz, na którym umieszczono ten sam tekst napisany w alfabecie hieroglificznym, greckim i demotyką.

Pismo pojawiło się w Egipcie około 3100‑3000 r. p.n.e., dwa wieki przed zjednoczeniem państwa. Pozwoliło na gromadzenie informacji, przekazywanie ich na duże odległości, zapisywanie wysokości wylewów Nilu, wielkości zapasów zboża, itp. W konsekwencji prowadziło to do stworzenia annałów (roczników), literatury, pism religijnych, filozoficznych, a także listów prywatnych. W starożytnym Egipcie wierzono, że pismo posiada moc sprawczą - to znaczy, że zapisane słowa ulegają materializacji. Jednym z przykładów tego zjawiska jest zastąpienie produktów spożywczych wkładanych do grobowca ich wizualnym przedstawieniem namalowanym na ścianach miejsca pochówku.

Sami Egipcjanie nazywali hieroglify medu neczer, a więc mową bogów, i też jednemu z nich, a konkretnie Thotowi, przypisywali ich wynalezienie. Znaki w piśmie hieroglificznym pełnią trzy funkcje: pojęciową (wyrażają to, co przedstawia obrazek), fonetyczną (odpowiadają określonym dźwiękom, jak nasze litery) oraz determinowaną (determinatyw to znak zapisywany na końcu danego słowa, będący graficznym przedstawieniem jego znaczenia).

Niemal równocześnie z hieroglifami powstawał drugi rodzaj pisma – hieratyka, o ułatwionym zapisie, umożliwiająca szybkie pisanie. W Okresie Późnym wykształciło się także kolejne pismo, nazywane przez egiptologów demotyką (od gr. demos, oznaczającego lud), do zapisu języka demotycznego, którym Egipcjanie posługiwali się na co dzień w owych czasach. W Okresie Rzymskim, pod wpływem pisma greckiego, demotyka została zastąpiona pismem koptyjskim. Trzy pierwsze pisma egipskie zostały niemal całkowicie wyparte przez język grecki na przełomie IV i V wieku p.n.e., z kolei pismo koptyjskie wykorzystywane jest w liturgii Kościoła koptyjskiego.

Religia

Religia kraju nad Nilem była politeistycznapoliteizmpoliteistyczna. Możemy ją podzielić na: oficjalną i ludową (prywatną). Ta pierwsza związana była z działalnością faraona i kapłanów. Religia ludowa jest mniej znana. Wiemy jedynie, że zwykły człowiek mógł zobaczyć posąg przedstawiający boga jedynie w małych sanktuariach albo w czasie wielkich świąt, gdy zamknięty w kapliczce boski wizerunek podróżował Nilem na barce.

W centrum wierzeń egipskich znajdowało się Słońce. Najczęściej utożsamiano z nim boga Ra/Re, przedstawianego bądź to jako człowiek z głową sokoła i z tarczą słoneczną, bądź też jako samą tarczę słoneczną. Ra odpowiadał za odnawianie się świata, co symbolizowała jego codzienna podróż po niebie. Ra był utożsamiany z bogiem Amonem jako Amon‑Ra/Re. Wraz z Atumem pełnił też rolę stwórcy. Od czasów króla Dżedef‑Ra z IV dynastii faraonowie identyfikowali się jako synowie Ra. Innym sokolim bogiem był Horus, znany już w Okresie Predynastycznym. Także on pełnił ważną rolę w koncepcji władzy monarszej, faraon był bowiem ziemskim wcieleniem tego bóstwa. Przeciwwagę dla Horusa, boga porządku i ładu, stanowił Seth – bóstwo chaosu, o głowie przypominającej szakala. Ważnym bóstwem pod koniec okresu Starego Państwa stał się Ozyrys, który w późniejszych czasach został władcą świata podziemnego. Jego małżonka Izyda patronowała sztuce medycznej oraz magii. Inną ważną boginią była Hathor, stanowiąca dopełnienie boga słońce. Bóstwo to uosabiało żeński pierwiastek w przyrodzie, a prócz tego patronowało miłości, tańcowi, muzyce oraz kobietom. W wierzeniach egipskich istotną rolę odgrywał także Ptah, bóstwo sztuki i rzemiosła, uważany niekiedy za stwórcę świata (zobacz galerię poniżej).

Starożytni Egipcjanie wierzyli, że bogowie mogli występować pod postacią zwierząt. Reprezentowały one pewne cechy charakterystyczne dla danego bóstwa, dzięki temu stawały się symbolem tego, co boskie i potężne. Bogowie posiadali swoje święte zwierzęta, np. Ra - żuka (zwanego skarabeuszem), Atum - byka.

Rcjgta9zueXEa

Ilustracja przedstawia Amona‑Ra, boga urodzaju i płodności. Przedstawiony jest w koronie z dwoma wysokimi piórami. Ma nagi tors. Na nadgarstkach, kostkach i na przedramieniu nosi grube bransolety. Na szyi ma gruby naszyjnik. W prawej dłoni trzyma laskę, w lewej krzyż egipski.

R15ymefrz3biA

Ilustracja przedstawia boga innych bogów i boga słońca. To smukły mężczyzna o szerokich ramionach. Ma nagi tors. Na biodrach nosi tkaninę. Na nadgarstkach, kostkach i na przedramieniu nosi grube bransolety. Na szyi ma gruby naszyjnik. W prawej dłoni trzyma laskę, w lewej egipski krzyż.

RyYnDYlZhRv1T

Ilustracja przedstawia Horusa z głową sokoła. Na głowie ma wysoką, podłużną koronę. W prawej ręce trzyma długą laskę, a w lewej egipski krzyż. Na nadgarstkach, kostkach i na przedramieniu nosi grube bransolety. Na szyi ma gruby naszyjnik, a jego ubranie składa się jedynie z szaty przewiązanej wokół pasa.

RtWU11Aeoo9BU

Na ilustracji widoczny jest Bóg Thot. Ma on głowę ibisa i ciało człowieka. W prawej ręce trzyma długą laskę, a w lewej egipski krzyż. Na nadgarstkach, kostkach i na przedramieniu nosi grube bransolety. Na szyi ma gruby naszyjnik, a jego ubranie składa się jedynie z szaty przewiązanej wokół pasa.

R1Jdn9fgzQYUm

Ilustracja przedstawia Setha, boga. Przedstawiony jest z głową szakala antylopy. Mężczyzna ma nagi tors, tkaninę na biodrach. W prawej dłoni trzyma laskę, u podstawy której jest dwuząb. W lewej ręce trzyma krzyż egipski. W prawej ręce trzyma długą laskę, a w lewej egipski krzyż. Na nadgarstkach, kostkach i na przedramieniu nosi grube bransolety. Na szyi ma gruby naszyjnik.

RpWKsBKsA1Vv9

Ilustracja przedstawia Anubisa. To smukła postać o szerokich ramionach. Ma nagi tors, tkaninę na biodrach. Przedstawiony jest z głową szakala o długich, spiczastych uszach. W prawej dłoni trzyma czarna laskę. W dolnej jej części jest dwuząb. W lewej ręce trzyma egipski krzyż. Na nadgarstkach, kostkach i na przedramieniu nosi grube bransolety. Na szyi ma gruby naszyjnik.

RsWK0UjIZqXIa

Ilustracja przedstawia Ozyrysa. To smukły mężczyzna ubrany na biało. W ma zawiązany czerwony pas. Przedstawiony jest z insygniami królewskimi: na głowie ma białą koronę - to podłużne nakrycie głowy, w prawej dłoni trzyma berło w lewej bicz.

R1UIMVzpD2Au1

Ilustracja ukazuje Izydę, boginię. To smukła kobieta ukazana lewym profilem. Kobieta ma długie włosy, na głowie ma figurę geometryczną przypominającą kształt tronu. Na szyi ma naszyjnik, na przedramionach bransolety. W prawej ręce trzyma długą zieloną laskę, w lewej egipski krzyż.

Możemy wyróżnić trzy najważniejsze systemy religijno‑kosmogoniczne: heliopolitański, hermopolitański i memficki. W systemie heliopolitańskim kapłani dążyli do nadania mu charakteru solarnego. Horus utożsamiany był z bogiem słońca Ra. Najważniejsza była enneada (tzw. dziewiątka heliopolitańska). Zaliczamy do niej bóstwa takie jak: Atum, Ra, Szu, Tefnut, Geb, Nut, Ozyrys, Seth, Neftyda oraz Izyda. W systemie hermopolitańskim wyróżniamy występujące cztery pary bogów: Nun i Naumet, Huh i Hauhet, Kuk i Kauket oraz Nat i Niau. W ostatnim systemie – memfickim główną rolę odgrywała triada bogów, określana również triada memficką. W jej skład wchodzili: Ptah, Sechmet oraz Nefertum.

Prawdziwe życie zaczyna się po śmierci

Trudno wyobrazić sobie cywilizację egipską bez piramid i mumii. Osiągnięcie szczęścia w Krainie Zachodu (tak bowiem nazywano krainę zmarłych) stanowiło dla Egipcjan najważniejszy cel życia. By tego dokonać, Egipcjanin musiał przestrzegać praw Ma'at i praktyk religijnych. Równie ważnym aspektem było pochowanie zmarłego w ziemi egipskiej w taki sposób, aby przetrwał on wieczność, skąd pomysł, aby poddawać ciało mumifikacji. Praktyka ta była jednak zabiegiem drogim, w związku z czym niewielu Egipcjan było na nią stać.

RhyYde2ago39I1

Na czarno‑białym zdjęciu znajduje się głowa mumii Ramzesa drugiego. Jest bardzo mocno zniszczona, a jej szyja jest pokryta jasnym materiałem.

O samej mumifikacji wiemy stosunkowo niewiele, ponieważ nie zachował się żaden jej opis sporządzony przez samych mieszkańców znad Nilu. Z pomocą przychodzi ponownie Herodot, który przekazał informację o trzech sposobach mumifikacji zwłok, dzieląc je według zamożności zmarłego. Balsamowanie najbogatszych zaczynało się od usunięcia mózgu przez nos, a pozostałych wnętrzności poprzez nacięcie w pachwinie. Usunięte narządy chowano do tzw. naczyń kanopskich. Następnie zwłoki wkładano na 70 dni do tzw. boskiej soli. Po tym czasie wyjmowano je, myto, owijano bandażami i oddawano rodzinie. Tańsza wersja zakładała wprowadzenie za pomocą lewatywy substancji powodujących rozkład wnętrzności. Po ich rozpuszczeniu wypuszczano narządy na zewnątrz. Wskutek tego po zmarłym zostawały jedynie skóra i kości, ponieważ mięśnie także ulegały rozkładowi. Najtańsza metoda polegała na przepuszczeniu przez ciało wody, a następnie umieszczeniu zwłok w sodzie.

Patronem kapłanów kultu grobowego oraz balsamistów był bóg Anubis. Mumifikacji podlegały także zwierzęta, np. święty byk, czczony w różnych miejscach Egiptu (najbardziej znany to Apis, którego kult sprawowano w Memfis). 

R17vkpVpPFpXE

Malowidło przedstawia Boga Anubisa pracującego przy sarkofagu w grobowcu. Anubis ma czarną głowę szakala, ludzkie ciało i długi czarny ogon. Jest pochylony nad sarkofagiem stojącym na podeście imitującym lwa. Sarkofag posiada liczne złote i niebieskie zdobienia. W górnej części pomieszczenia wisi czerwona zasłona, a jego ściany są pokryte hieroglifami.

Pogrzeb

Zmarłego umieszczano w drewnianej trumnie, a tę w kamiennym sarkofagu, który znajdował się już w samym grobowcu. Ceremonia rozpoczynała się od procesji pogrzebowej. Rytuału pogrzebowego dopełniała uczta, którą odbywano w towarzystwie mumii. Po zakończeniu posiłku trumnę wkładano do grobu. Aby zmarły mógł cieszyć się życiem w zaświatach, ustanawiano na jego cześć kult sprawowany przez członka rodziny, a w przypadku bogaczy przez kapłanów, których zadaniem było okadzanie grobowca, dbanie o niego, składanie darów oraz odmawianie modlitw.

Od płytkich grobów do Doliny Królów – królewskie grobowce

R18MmQ7s3moPp1

Na zdjęciu znajduje się kolorowa ilustracja przedstawiająca przekrój Mastaby, czyli rodzaju egipskiego grobowca. Jest on zbudowany z kamiennych bloków. Widoczne są w nim pomieszczenia i korytarze oraz dwa szyby schodzące w głąb ziemi i zakręcające w lewo. Na ich końcach znajdują się małe pomieszczenia.

Już w okresie kultur archeologicznych poprzedzających zjednoczenie Egiptu powstawały groby, które wyposażono w różne przedmioty, takie jak naczynia z pożywieniem czy figurki, mające służyć zmarłemu w życiu po śmierci. W Okresie Wczesnodynastycznym pojawiły się podziemne grobowce przeznaczone głównie dla królów i królowych, które miały schody, a także drewniane stropy, a na powierzchni przykrywały je ceglane pałace bądź mastabymastabamastaby. Prawdziwą rewolucją w budownictwie królewskim przyniosła osoba Neczeri‑cheta, założyciela III dynastii (zwanego z racji jego osiągnięć Dżeserem, a więc Świętym) i jego genialnego wezyra Imhotepa, któremu przypisuje się projekt wzniesienia pierwszej w Egipcie wielkiej budowli z ciosanego kamienia - piramidy schodkowej. Za czasów IV dynastii pojawiły się piramidy w klasycznym kształcie. Po trzech próbach pierwszego przedstawiciela tej dynastii, Seneferu, który postawił jedną piramidę schodkową i dwie w kształcie ostrosłupa, jego syn Chufu (znany bardziej pod swoim greckim imieniem Cheops) wzniósł najbardziej znaną tego typu budowlę w Gizie, zwaną Wielką Piramidą. Długość każdego z jej boków u podstawy wynosi 230,4 m, a jej wysokość 146,5 m. Drugą pod względem wielkości piramidę wzniósł Cha‑ef‑re, z greckiego Chefren (syn Chufu); na terenie tego kompleksu grobowego znajduje się słynny Wielki Sfinks, będący wyobrażeniem lwa z głową człowieka.

RaYT3SoGT3mTS

Na ilustracji znajduje się trójwymiarowy plan piramidy Neczeri‑cheta. Kompleks jest otoczony niskim grubym murem. W jego głównej części widoczna jest wysoka piramida. Przed nią znajduje się duży plac, a po jej lewej stronie grupa budynków.

Budowa piramidy była zakrojonym na szeroką skalę przedsięwzięciem państwowym. Do pracy werbowano najlepszych ludzi. Robotnicy mieszkali w osiedlach, wzniesionych specjalnie na czas budowy. Całością budowy kierował główny architekt lub wezyr. Ciężkie bloki kamienne dostarczano Nilem, a następnie, aż do skraju krawędzi pustyni, jego kanałami. Ciągnięto je na drewnianych płozach po drogach mających kształt ram. Do redukcji tarcia służyła woda bądź muł, którymi podlewano belki. Dzięki wynikom badań archeologii doświadczalnej wiemy, że do przesunięcia bloku kamiennego o wadze tony potrzebowano dziewięciu ludzi.

Sama koncepcja piramidy jest symbolicznym wyobrażeniem drogi do nieba, jaką pokonuje zmarły faraon. W kolejnych wiekach nadal wznoszono piramidy, już jednak o zestandaryzowanej wielkości, a nacisk kładziono zdecydowanie bardziej na przylegające do nich świątynie. W I Okresie Przejściowym zarzucono budowę piramid na rzecz grobowców częściowo wykuwanych w skale. W Okresie Średniego Państwa powrócono do wznoszenia piramid, lecz w czasach XII dynastii stosowano do ich wypełnienia cegłę mułową, a nie, jak wcześniej, kamień.

W okresie Nowego Państwa grobowce królewskie zaczęto wznosić w miejscu, które dziś nazywamy Doliną Królów, zlokalizowanym na zachodnim brzegu Nilu, niedaleko dzisiejszego Luksoru. Typowy grobowiec składał się z wydrążonych w ziemi korytarzy, które przechodziły w salę z filarami, a następnie tuneli, prowadzących w dół do sali sarkofagowej. Wśród licznych grobowców królów (i królowych, które były chowane w tzw. Dolinie Królowych, na południe od Doliny Królów) na uwagę zasługuje przede wszystkim grobowiec Sethiego I (XIX dyn.), a także królowej Nefertari (żony Ramzesa II – XIX dyn.). Jednak najbardziej znanym grobowcem pozostaje miejsce spoczynku Tutanchamona (XVIII dyn.), syna Achenatona (nazywany również Echnatonem bądź Amenhotepem IV). Jest to niewielki i pospiesznie przygotowany grobowiec – jedyny wszakże, który nie padł ofiarą rabusiów, w związku z czym zachowało się w nim pełne wyposażenie.

RuFLDeeYDtw8M

Na zdjęciu znajduje się fragment zniszczonego grobowca króla Tetiego. Widoczne są na nim liczne hieroglify przedstawiające robotników i służących.

RuZbV8C5dKnMl

Na zdjęciu znajduje się złota maska Tutanchamona. Ma ona pomalowane oczy, długą wąską brodę i chustę na głowie, która kończy się aż na jej ramionach. Chusta składa się ze złotych i niebieskich pasów.

R1HxPV4sJfW62

Czarno‑biała fotografia przedstawia wyposażenie grobowca Tutenchamona. Znajdują się w nim posągi, liczne skrzynie, krzesła, zydle, oraz ogromny rydwan z wymontowanymi kołami leżącymi po lewej stronie.

W III Okresie Przejściowym zaniechano pochówków w Dolinie Królów, a władców grzebano w okręgach świątynnych w Delcie Nilu. XXV dynastia jako ostatnia budowała piramidy, znajdowały się one już na terenie Nubii, skąd wywodzili się władzy tej dynastii.

Sztuka egipska, literatura i nauka

RJozUjrd5GwLR1

Na zdjęciu znajduje się obraz przedstawiający egipskich niewolników nabierających wodę z sadzawki do ogromnych dzbanów. Jeden z nich jest okryty jedynie jasną przepaską, a drugi jest po pas zanurzony w wodzie i trzyma dzban na plecach. Na brzegu rzeki rosną drzewa.

Patrząc na przedstawienia postaci, zwierząt czy przedmiotów, łatwo zauważyć, że sztuka egipska nie wykształciła perspektywy, lecz posługiwała się czymś, co nauka nazwała aspektywąaspektywaaspektywą. Działo się tak dlatego, że Egipcjanom zależało na oddaniu rzeczywistości w całej jej okazałości. By utrzymać taką konwencję, egipscy artyści posługiwali się siatką. Malarze wykorzystywali także kolorystykę, aby podkreślić dynamikę mężczyzn, którzy byli przedstawiani w kolorach czerwonych bądź brunatnych, co wskazuje na ich aktywność na zewnątrz, czyli na słońcu. Kobiety natomiast wyobrażano w pozach pasywnych – stąd malowano je na żółto, oddając ich mniejszą dynamikę i skupienie się na zajęciach domowych.

Porzucenie dotychczasowego kanonu sztuki nastąpiło wraz z rewolucją wprowadzoną przez Achenatona, która uwidoczniła się głównie w tym, że to sam król i jego rodzina znaleźli się w centrum wszelkich przedstawień wizualnych. Reforma tego władcy poszła jeszcze dalej i złamała reguły dotyczące przedstawień faraona. Członkowie rodziny królewskiej mają długą szyję, lekki brzuszek, duże uda i pośladki oraz krótkie nogi i wydłużone ramiona. Wymagało to użycia przez artystów innej siatki niż wcześniej (liczącej 20 kwadratów, a nie 18, jak wcześniej). Jednak reforma amarneńskareforma amarneńskareforma amarneńska nie przetrwała króla.

Wielkie osiągnięcia kultury egipskiej dotyczyły także medycyny. W latach 60. XX w. ustalono, że ponad 60% składników wykorzystywanych przez Egipcjan w ich zabiegach medycznych stosuje się do dziś.

Egipcjanie cenili również literaturę piękną. Zachowane utwory mają rozmaity charakter – od opowieści o królach, bogach i bohaterach aż po rozważania filozoficzno‑religijne. Do najsłynniejszych utworów należy Historia Sa‑Neheta czy Historia rozbitka.

RB58qFoOabgpH

Na płaskorzeźbie znajduje się scena rodzajowa przedstawiająca faraona Archenatona wraz z żoną Nefertiti. Są oni ubrani w szaty i wysokie korony. Siedzą na krzesłach i bawią się ze swoimi dziećmi. Wokół nich widoczne są liczne napisy zapisane pismem hieroglificznym.

Słownik

Słowa kluczowe

Egipt starożytny, Nil, faraon, piramidy, religia Egiptu, pradzieje, starożytny Wschód, cywilizacje starożytnego Bliskiego Wschodu

Bibliografia

A. Ćwiek, Hieroglify egipskie. Mowa bogów, Poznań 2016.

Człowiek Egiptu, red. S. Donadoni, tłum. E. Laskowska‑Kusztel i in., Warszawa 2000.

Faraonowie. Ludzie, bogowie, władcy, red. L. Będkowski, J. Zarembina, Warszawa 2018.

S. Ikram, Śmierć i pogrzeb w starożytnym Egipcie, tłum. J. Aksamit, Warszawa 2004.

B. Kemp, Starożytny Egipt. Anatomia cywilizacji, tłum. J. Aksamit, Warszawa 2016.

F. Taterka, Opowieści znad Nilu. Opowiadania egipskie z okresu Średniego Państwa, Warszawa 2017.

H. Wilson, Lud Faraonów, tłum. J. Aksamit, Warszawa 1999.