Kim był Pascal i po co się zakładał?

Wieki XVI i XVII upłynęły w Europie pod znakiem fermentu myślowego skutkującego powstaniem nowych postaw filozoficznych. Już dawno wyczerpały się siły żywotne średniowiecznej scholastykischolastykascholastyki, traktowanej jako anachronizm, skostniały system, którego odpowiedzi nie zaspokajają już wszystkich intelektualnych potrzeb człowieka. Zagadnienia wiary, dogmatów, istnienia Boga i duszy ludzkiej co prawda nie straciły na znaczeniu, jednak wyczerpała się postawa całkowicie podporządkowująca filozofię teologiiteologiateologii. Kiedy wraz z renesansem odrodziło się zainteresowanie kwestiami doczesnymi, a rozum nie był już tak silnie podporządkowany prawdom objawionym, konieczne okazało się wypracowanie filozofii nowej, zdolnej odpowiadać na zupełnie odmienne potrzeby intelektualne człowieka.

R1VFAHm9pWLvQ1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma długie, ciemne, falujące włosy. Ma krótkie wąsy oraz spiczastą bródkę. Ma wydatny nos oraz brązowe oczy. Mężczyzna ubrany jest w czarny strój z białym kołnierzem.

Jej prekursorem był bez wątpienia Kartezjusz, który swoim słynnym cogito ergo sum (myślę, więc jestem) powiązał ludzkie istnienie z czynnością nieprzerwanego, intelektualnego namysłu nad światem i sobą samym. Wyznaczył też nową, skrajnie racjonalną postawę, która pozwalała zarówno na szybszy rozwój nauki, a przy tym nie podważała prawd wiary, nadal uważanych za prawdy ostateczne i niepodważalne. Kartezjusz był w dużym stopniu odpowiedzialny za „odświeżenie” klimatu intelektualnego i nie bez powodu bywa symbolicznie uznawany za ojca filozofii nowożytnej. Nie był jednak jedynym jej przedstawicielem.

Blaise Pascal (czy też, w spolszczonej wersji, Błażej Pascal) był jednym z wielu wszechstronnie wykształconych myślicieli tejże epoki. Już od najmłodszych lat przejawiał bystrość umysłu na płaszczyźnie matematyki i fizyki, a prywatnie był osobą głęboko wierzącą, dążącą do pewnego odnowienia instytucji Kościoła, na co wpływ miała jego inspiracja jansenizmemjansenizmjansenizmem. Co prawda nigdy nie stworzył systemu filozoficznego, a więc koncepcji wszechogarniającej, zwartej, spójnej i zamkniętej, zasłynął jednak jako popularny literat i aforysta. Jego najwybitniejszym i najpoczytniejszym dziełem pozostają do dziś Myśli (dokładniej: Pensées sur la religion, czyli tyle, co Myśli / Przemyślenia na temat religii). Stanowią one ogół jego luźnych przemyśleń na temat człowieka, Boga, religii i nauki, które spisywał w formie krótkich aforyzmów lub bardziej rozbudowanych wątków. Można stwierdzić, że przejawiają się w nich głównie trzy motywy, które wciąż na nowo starał się wykładać na różne sposoby.

Jako wybitny naukowiec Pascal gloryfikował rolę rozumu w procesie poznawania świata i zgłębiania jego zasad. Jak sam mniemał, wzorem nauki idealnej pozostaje geometria (czy też szerzej – matematyka), która tworzy proste i złożone prawa ogólne, dające się przekładać na niemal wszystkie sfery wiedzy ludzkiej. O tym, jak wielkim był naukowcem, świadczyć może fakt, iż wniósł swój wkład w rozwój rachunku prawdopodobieństwa, rachunku całkowego i różniczkowego, zaś na polu fizyki prowadził badania nad fizyką płynów i zagadnieniem ciśnienia (którego jednostka nazwana została jego nazwiskiem – słyszymy, że w prognozie pogody podawane jest w hektopaskalach).

R1IRRf7eIRMeg1

Obraz przedstawia portret mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego włosy są długie. Mężczyzna ma lekko garbaty nos. Ubrany jest w ciemną szatę. Pod szyją ma duży, biały kołnierz.

Pascal uważał jednak, że rozum nie jest w stanie przeniknąć kwestii ostatecznych. Geometria na przykład nie wyjaśni nam pojęć nieskończoności czy wieczności. Dlatego też człowiek, chociaż posiada tak wspaniałe narzędzie, jak rozum, nie jest w stanie przeniknąć prawd wiecznych, dotyczących Boga, duszy czy podstaw praw moralnych. Nie należą one bowiem do porządku rozumu, lecz do porządku serca. Stanowią prawdy wiary, do których prawdy rozumu – mówiąc kolokwialnie – nie dosięgają.

Z powyższym wiążą się zaś rozważania o istocie ludzkiej, jakie prowadził francuski filozof. To właśnie jemu zawdzięczamy słynne określenie człowieka mianem „trzciny myślącej”. Stwierdzenie takowe zestawia kruchość, ograniczoność i słabość człowieczą, ale też podkreśla fakt jego wielkości, gdyż jako jedyny posiada on rozum. Jak pisał sam filozof:

To swoiste napięcie pomiędzy małością i kruchością człowieka a jego wielkością i rozumnością wiedzie Pascala do wielu wniosków, które brzmieć mogą wręcz paradoksalnie, lecz pozwalają uchwycić wyjątkowość istoty ludzkiej. Filozof zauważa chociażby fakt, że wielkość człowieka polega między innymi na tym, że dostrzega on swoją małość.

R175g7vjash4d1

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Ukazany jest jego prawy profil. Mężczyzna jest lekko łysiejący. Jego włosy są siwe. Sięgają ramion. Na twarzy mężczyzny widoczne są liczne zmarszczki. Nos mężczyzny jest długi, lekko haczykowaty. Mężczyzna ma kilkudniowy zarost. Na ramionach mężczyzny spoczywa peleryna. Jest od spodu podbita futrem.

Jest to punkt rozważań filozofa, w którym zbiegają się w zasadzie wszystkie wątki jego rozważań, a sama postawa autora przejawia się dość wyraźnie. Jak wiemy, do XVII wieku zaistniało już wiele dowodów na istnienie Boga. Znany chociażby ontologiczny dowód św. Anzelma czy słynne „pięć dróg” św. Tomasza. Pascal jednak, jako autor rozróżnienia na porządek rozumu i porządek serca, był nader daleki od próby wykazywania prawd ostatecznych (w tym kwestii istnienia Boga) w racjonalnych dowodach logicznych. Jeśli na przykład św. Tomasz zakładał, że pięć „dróg” stanowi niejako ścieżki, którymi rozum może podążać do prawd objawionych, to Pascal wychodził z założenia, iż żadna racjonalna droga do nich nie wiedzie. Włożył jednak spory wkład w rozwój rachunku prawdopodobieństwa, zaś swe przemyślenia z tej dziedziny błyskotliwie wykorzystał na gruncie rozważań dotyczących istnienia Boga.

RHnJWIn9aRAhy

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna jest w mnisim habicie. Pelerynę ma spiętą złotą broszą. Ma częściowo nasunięty na głowę kaptur. Twarz mężczyzny jest pokryta zmarszczkami. Jego oczy są ciemne, wyraziste, a noc wydatny. Mężczyzna trzyma w prawej ręce model budynku kościelnego. W lewej ręce otwartą księgę, zapisaną odręcznie.

Wygrana w zakładzie Pascala – czyli nie ma przegranych

Zakład Pascala opiera się na rozumowaniu dość prostym, a jednak nieco przewrotnym. Mówiąc krótko: o wiele bardziej opłaca się człowiekowi założyć, iż Bóg istnieje (i żyć w zgodnie z jego prawami) niż założyć, że Boga nie ma (i żyć tak, jakby sam chciał człowiek). W pierwszym bowiem przypadku nic nie tracimy, a zyskujemy życie wieczne. W drugim natomiast, co prawda, nic nas nie ogranicza w życiu doczesnym, jednak czeka nas wieczne nieszczęście i potępienie po śmierci, jeśli Bóg jest.

Jest to obiegowe ujęcie tegoż zagadnienia, pamiętajmy jednak, że mówimy tu o koncepcji wypracowanej przez wybitnego matematyka, który rozwijał teorię prawdopodobieństwa. Rozpiszmy więc cztery możliwości, jakie są możliwymi wynikami zakładu Pascala. Mamy w nim do czynienia z dwoma zagadnieniami czysto obiektywnymi: „istnieje Bóg” i „Bóg nie istnieje”, a także z dwoma zagadnieniami subiektywnymi: „wierzę w Boga (wierzę i postępuję zgodnie z Jego prawami)” i „nie wierzę w Boga (więc postępuję tak, jak chcę)”. Zestawienie tych możliwości daje nam cztery rozwiązania:

Z tak rozrysowanego (posługując się terminologią rachunku prawdopodobieństwa) drzewka decyzyjnego wyciąga Pascal wniosek dość oczywisty. Otóż niepomiernie bardziej opłaca się wierzyć w Boga (i przestrzegać Jego praw), niż w Niego nie wierzyć (i gardzić Jego prawami). Bowiem w pierwszym przypadku zyskamy niewyobrażalnie wielką „wygraną”, zaś w drugim poniesiemy niemożliwą do pomyślenia, totalną wręcz „stratę”. Jeśli zaś Boga nie ma, to i tak nic nie stracimy, jeśli będziemy w Niego wierzyć. Podkreślmy też na koniec kwestię, na którą z pewnością zwróciłby uwagę każdy chytry hazardzista, a którą delikatnie sugeruje sam Pascal. Otóż przestrzeganie praw, jakie ustalił Bóg, jest stosunkowo niewielkim „wkładem własnym”, zwłaszcza w zestawienia z „pulą do wygrania”, jaką jest szczęśliwe życie wieczne. A zatem przy niewielkim koszcie z naszej strony możemy wygrać nieskończenie wiele lub nic nie stracić.

Słownik