Rzeźbotwórcza działalność rzeki jest skutkiem transportu materiału niesionego przez wodę, jego akumulacji, a także erozji wynikającej z niszczenia podłoża. Nasilenie tych procesów jest zależne między innymi od:

• spadku rzeki,

• wielkości przepływu,

• prędkości wody,

• podłoża geologicznego,

• warunków klimatycznych.

Budowa rzeki

Analizując rzekę od źródła do jej ujścia, można wyróżnić trzy charakterystyczne odcinki ułatwiające jej charakterystykę: górny, środkowy oraz dolny bieg rzeki.

Górny bieg rzeki

W górnym biegu rzeki, najczęściej tam, gdzie występuje największy spadek rzeki, dominuje erozja wgłębna. – Rzeka płynąc zazwyczaj po stromych zboczach, żłobi wąskie i głębokie doliny i tym samym pogłębia swe koryto. Siła płynącej wody jest tu tak duża, że wyrywa z dna i brzegów koryta rzeki nawet duże bloki skalne. Na tym etapie dolina, którą płynie rzeka, jest stosunkowo wąska i często ma strome zbocza. W przekroju poprzecznym przypomina kształt litery V (dolina V‑kształtna). Erozja wsteczna polega na cofaniu się progów i wodospadów w wyniku ich podmywania i obrywów. Materiał skalny niesiony przez rzekę jest sortowany i poddawany procesowi obtaczania i selekcji. W wyniku tej działalności dochodzi do erozji wgłębnej, czyli pogłębiania koryta rzecznego, abrazji brzegów rzeki oraz kaptażukaptażkaptażu.

RCGxbEBfddUm5

Zdjęcie przedstawia rzekę w biegu górnym. Jest dosyć płytka, w korycie znajdują się dużej wielkości kamienie. Woda płynie szybkim tempem. Jej brzegi mają postać ścian skalnych. W pewnym momencie woda spada po ścianie skalnej i tworzy się wodospad. Okolice rzeki są zbudowane ze skał i są porośnięte trawami.

Środkowy bieg rzeki

W środkowym biegu rzeki w wyniku mniejszego nachylenia terenu maleje również jej prędkość oraz wzrasta ilość płynącej w niej wody. Rzeka w tym odcinku niesie mniejszy materiał skalny (przede wszystkim żwir i piasek), który ze względu na mniejszą prędkość przyczynia się to do większej akumulacjiakumulacjaakumulacji materiału niesionego przez rzekę. Z uwagi na wielkość materiału transportowanego przez rzekę, przenoszony może być on w postaci zawiesiny, to znaczy nie dotykając dna koryta rzecznego. Materiał średniej wielkości przenoszony jest w postaci saltacjisaltacjasaltacji – odbijając się od dna i wlekąc w ten sposób większy materiał. W tym odcinku rzeki dochodzi do znacznej akumulacji transportowanego materiału. Częstym zjawiskiem jest odkładanie się materiału niesionego przez rzekę na jednym z jej brzegu (erozja boczna). W środkowym biegu rzeki dominuje erozja boczna powodująca poszerzenie doliny rzecznej. Kiedy erozja boczna przybiera na sile, tworzą się meandry (zakola). Meandry mogą powiększać się aż do momentu, kiedy dojdzie do ich przerwania. Formy te często są zasypywane przez osadzający się materiał skalny, odcinając zakole od nurtu rzeki. Wtedy dochodzi do powstania starorzecza.

Dolny bieg rzeki

W dolnym biegu rzeki dochodzi do spowolnienia jej prędkości. Towarzyszący temu mały spadek prowadzi do bardzo silnej akumulacji materiału skalnego i substancji organicznych. Osad rzeczny opadając na dnie koryta tworzy spłycenia zwane mieliznami oraz łachy wystające ponad powierzchnię wody. Erozja w tym odcinku rzeki jest słabsza. Bieg rzeki kończy się ujściem do morza, jeziora lub do innej rzeki.

R1FTVXAJm5TrM

Zdjęcie przedstawia meander rzeczny. Rzeka płynie korytem tworzącym niemalże owal, którego końce nie stykają się ze sobą. Meander jest w środku tego owalu - to grunt otoczony przez rzekę z trzech stron, z jednej strony połączony jest z lądem cienkim pasem. Na środku rośnie las, który otacza trawa i piasek.

Ujście rzeki

Wyróżniamy dwa typy ujść rzecznych: deltę i estuarium. W delcie rzeki osadza się więcej osadów, niż może zostać usuniętych przez prądy i fale. Delta powstaje, gdy rzeka uchodzi do zbiornika wodnego (morza lub jeziora), który charakteryzuje się nieznacznymi wahaniami poziomu wody. Tworzy się przede wszystkim w płytkich zbiornikach wodnych, w morzach zamkniętych, pozbawionych przypływów i odpływów i silnych prądów. Innym czynnikiem sprzyjającym powstawaniu delt jest duża ilość transportowanego i akumulowanego materiału. Tworzy się wówczas ujście przypominające stożek, o charakterze bagiennym ze względu na ilość osadzonego materiału. Przykłady największych delt na świecie:

• Amazonka (100 000 kmIndeks górny 2²),

• Ganges‑Brahmaputra (80 000 kmIndeks górny 2²),

• Orinoko (24 000 kmIndeks górny 2²),

• Nil (20 000 kmIndeks górny 2²),

• Wołga (13 000 kmIndeks górny 2²).

EstuariumestuariumEstuarium występuje w miejscu o silnych pływach i prądach morskich. Wówczas fale morskie wdzierają się w głąb lądu, odbierając niesiony materiał przez rzekę. Przykłady estuarium na świecie:

• Zatoka Świętego Wawrzyńca,

• Żyronda,

• ujście Loary,

• ujście Tamizy,

• ujście Mersey i in.

RbfSR45EkAUxl

Zdjęcie satelitarne przedstawia deltę przy ujściu rzeki. W górnej części zdjęcia widoczny jest obszar o kolorze niebieskim - to ocean lub morze. Do niego wpada rzeka. Pozostały obszar to ląd. Jest on pocięty licznymi niebieskimi pasami – rozgałęzieniami rzeki. W pewnym miejscu jedno koryto rzeczne przeobraża się w wiele mniejszych. Rozchodzą się one promieniście od jednego koryta w stronę oceanu. Są one w postaci nieregularnych linii. Pomiędzy poszczególnymi korytami tworzą się wyspy.

Słownik