Pierwsza połowa XX wieku była czasem trudnym dla Europy. Kraje takie jak Niemcy czy Włochy, wyniszczone działaniami podejmowanymi w ramach I wojny światowej, pogrążyły się w wielkim kryzysie społecznym oraz ekonomicznym. Sytuacja ta przyczyniła się do rozwoju nowego radykalnego modelu politycznego nazywanego totalitaryzmemtotalitaryzmtotalitaryzmem. Nazwa systemu wywodzi się od włoskiego słowa totalitario (całkowity), użytego przez propagatora i twórcę faszyzmufaszyzmfaszyzmu, Benito Mussoliniego.

W znaczeniu ogólnym mianem totalitarnych nazywamy instytucje polityczne oraz państwa, których działania są nakierowane na pełną kontrolę społeczeństwa. Twórcami i przedstawicielami totalitaryzmu byli m.in.: Adolf Hitler, fundator niemieckiego nazizmunazizmnazizmu, założyciel III Rzeszy; Benito Mussolini, propagator i twórca włoskiego faszyzmu, czy Józef Stalin, wódz sowieckiego imperium, Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRS). Totalitaryzm stanowi skrajną odmianę autorytaryzmuautorytaryzmautorytaryzmu (łac. auctoritas – powaga, wpływ), ustroju politycznego, w którym władzę sprawuje przywódca ze swoimi współpracownikami, nie dokonując jednak całkowitej kontroli życia społecznego, jak ma to miejsce w systemie totalitarnym. Elementami wspólnymi dla obydwóch systemów politycznych jest znacząca rola instytucji odpowiedzialnych za cenzurę, policji politycznej oraz wojska. Mają one zadbać o tłumienie przejawów działalności opozycyjnej oraz przeciwdziałać sprzeciwom niezadowolonego społeczeństwa, któremu przewodzą. Zarówno autorytaryzm jak i totalitaryzm stanowią polityczne przeciwieństwo dla rządów demokratycznych.

R1JATXLSCOd90

Ilustracja przedstawia cztery swastyki o różnych kolorach i kształtach.

Cechą szczególną systemów totalitarnych jest wytwarzana w ich obrębie ideologia, służąca umocnianiu i egzekwowaniu władzy wodza wobec społeczeństwa. Adolf Hitler, jako führer (niem. „wódz”) rozwój III Rzeszy motywował koncepcją supremacji rasowej. Twórca nazistowskich Niemiec uważał, iż Niemcy są przedstawicielami tak zwanej rasy panów, aryjczyków, predestynowanej do objęcia światowej władzy. Eugeniczna polityka rasowa Hitlera doprowadziła do holokaustuHolocaustholokaustu, eksterminacji ludzi uznawanych za przedstawicieli ras gorszych, zwłaszcza narodu żydowskiego. Masowe ludobójstwo dokonane przez nazistów było motywowane również potrzebną stworzenia „przestrzeni życiowej” (lebensraum) dla aryjskich obywateli Niemiec.

Józef Stalin kontynuował rozwój ideologii Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich jako następca Włodzimierza Lenina, organizatora rewolucji październikowej. W sposób instrumentalny posługiwał się doktryną komunistyczną, opracowaną przez Karola Marksa. Radziecki dyktator swoją drogę do władzy torował poprzez fizyczną eliminację swoich politycznych oponentów. Osoby uznawane za „wrogów ludu”, a więc fikcyjne lub realnie zagrażające totalitarnemu reżimowi, wywożono do obozów pracy przymusowej.

Ideologie systemów totalitarnych bardzo często były inspirowane myślą filozoficzną. Od Fryderyka Nietzschego przejął Hitler pojęcie nadczłowieka; wypaczył jednak jego ideę. Starał się powiązać swoją koncepcję aryjskiej rasy panów z witalistyczną wizją niemieckiego filozofa. Stalin posłużył się rozważaniami Marksa, aby za ich sprawą móc umacniać swoją absolutną władzę w ZSRS. Filozofowie, których myśl została wykorzystana w celu tworzenia totalitarnej propagandy, bardzo często okrywali się złą sławą. Filozofia Nietzschego bywa łączona z ideologią faszystowską i nazistowską w wyniku błędnych interpretacji, a przede wszystkim wbrew intencjom samego jej twórcy.

Słownik