Przeczytaj
Czaszka gadów (Reptilia)
Czaszka gadów (Reptilia) jest skostniała, ma niewiele tkanki chrzęstnej. Łączy się z pierwszym kręgiem szyjnym – dźwigaczemdźwigaczem – za pomocą jednego kłykcia potylicznegokłykcia potylicznego. Dźwigacz wraz z drugim kręgiem – obrotnikiemobrotnikiem – umożliwiają gadom poruszanie głową w dwóch płaszczyznach. W czaszce występuje połączona stawowo z żuchwą kość kwadratowakość kwadratowa, u jaszczurek i węży połączona również z kośćmi szczęk.
Typy czaszek gadów
Ze względu na obecność, liczbę i rozmieszczenie dołów skroniowych wyróżnia się trzy typy czaszek gadów:
anapsydalny;
synapsydalny;
diapsydalny.
Różnice w budowie czaszki są podstawą do podziału gromady gadów (Reptilia) na trzy podgromady: anapsydy (Anapsida), diapsydy (Diapsida) i synapsydy (Synapsida).
Na podstawie liczby i rozmieszczenia otworów skroniowych w czaszce wyróżniano cztery główne grupy gadów: anapsydy, synapsydy, euryapsydyeuryapsydy i diapsydy. Podział ten z czasem uległ zmianom, m.in. wyróżniane dawniej euryapsydy obecnie uważa się za diapsydy, które wtórnie utraciły jedną parę otworów skroniowych.
Żółwie to najstarsza grupa współcześnie żyjących gadów. Ich czaszka nie ma dołów skroniowych, przez co jest ciężka, ale mocna. Żółwie mają małą głowę, szczęki pozbawione zębów, a duży ciężar czaszki może być przenoszony przez szyję.
Zdaniem części naukowców żółwie są diapsydami, które wtórnie utraciły obie pary otworów skroniowych.
Inne gady mające masywne szczęki musiały ewoluować tak, aby ich czaszki stały się lżejsze. Krokodyle, hatterie i łuskonośne osiągnęły to przez rozwijanie pustych przestrzeni w obszarze skroniowym i w obszarze oka, a także przez większe i silniejsze mięśnie szczęki.
Typ anapsydalny
Czaszka anapsydalna to najstarszy typ budowy czaszki gadów. Cechuje się pełną okrywą kostną, bez otworów innych niż oczodoły i nozdrza.
Do anapsydów zalicza się najprymitywniejsze owodniowceowodniowce, które w późnym karbonie (ok. 320 mln lat temu) wyewoluowały z płazów. Pierwotnie były niedużymi, drapieżnymi zwierzętami o pokroju jaszczurki. Oprócz wymarłych form do anapsydów zalicza się również żółwie (Testudines), które są ich jedynymi współcześnie żyjącymi przedstawicielami.
Typ synapsydalny
W czaszce synapsydalnej występowała jedna para dołów skroniowych, zlokalizowanych za oczodołami. Do dołów skroniowych przyczepione były mięśnie szczęk. Podrząd synapsydów (Synapsida) obejmuje wyłącznie wymarłe w jurze gady ssakokształtne.
Typ diapsydalny
Czaszka diapsydalna cechuje się dwiema parami otworów w okolicy zaoczodołowej. Są to doły skroniowe górne i doły skroniowe dolne, znajdujące się między kośćmi szczękowymi, podniebiennymi i zewnętrznymi skrzydłowymi. Ten typ czaszki występuje u diapsydów (Diapsida), do których należą dzisiejsze i kopalne jaszczurki, węże, hatterie oraz krokodyle, a także wymarłe dinozaury i wiele kopalnych prymitywnych grup krewniaczych.
Budowa czaszki gadów jest podstawą ich systematyki.
Anapsydy
Gatunki zaliczane do anapsydów miały czaszkę pełną, pozbawioną otworów skroniowych. Współcześnie żyjące żółwie zachowały taką budowę czaszki, dlatego zostały przyporządkowane do tej grupy systematycznej – są jej jedynymi współcześnie żyjącymi przedstawicielami.
Synapsydy
U wymarłej grupy synapsydów pojawiła się jedna para dołów skroniowych. Nie tylko zmniejszyło to ciężar czaszki, ale też pozwoliło na przemieszczenie się mięśni żujących na zewnątrz niej, a dzięki zwolnionej przestrzeni możliwe było powiększenie się mózgowia.
Diapsydy
Współcześnie żyjące diapsydy mają lekką czaszkę, z dwiema parami dołów skroniowych. Mięśnie żujące zlokalizowane są na zewnątrz czaszki, dzięki czemu mózgowie zyskało miejsce i uległo powiększeniu. Taką budowę czaszki miały również wymarłe diapsydy.
Więcej na temat cech gadów z poszczególnych grup systematycznych w e‑materiale Przegląd systematyczny i znaczenie gadów. Gatunki chronione w PolscePrzegląd systematyczny i znaczenie gadów. Gatunki chronione w Polsce .
Czaszka kinetyczna i akinetyczna
Czaszka, której kości nie łączą się ze sobą przez zrośnięcie, ale są luźno połączone więzadłami i stawami, określana jest jako czaszka kinetycznaczaszka kinetyczna. Jej budowa pozwala na szerokie otwarcie paszczy i zjedzenie w całości ofiary dużo większej od głowy, a nawet całego ciała drapieżnika. Jest to możliwe dzięki temu, że wydłużona kość kwadratowakość kwadratowa łączy się z żuchwą i z kośćmi szczęk za pomocą stawów, a prawa i lewa część żuchwy nie są ze sobą zrośnięte. Ten typ czaszki występuje u węży (Serpentes).
Budowa czaszki kinetycznej węża – w sekcji „Model 3D”.
Czaszka, w której kości szczęki zrośnięte są z puszką mózgową, jest określana jako czaszka akinetycznaczaszka akinetyczna. Występuje u żółwi (Testudines) i krokodyli (Crocodilia).
Słownik
(gr. a – przedrostek oznaczający zaprzeczenie, glyphe – zagłębienie) rodzaj uzębienia węży, cechujący się brakiem zębów jadowych; występuje głównie u węży niejadowitych; u osobników jadowitych jad spływa po powierzchni zębów umiejscowionych w tylnej części szczęki
otwór, ubytek w skostniałej czaszce kręgowców
czaszka, w której kości szczęki zrośnięte są z puszką mózgową
czaszka, której kości nie są zrośnięte, ale są luźno powiązane za pomocą stawów i więzadeł; może być otwierana bardzo szeroko i umożliwia połykanie wielkich porcji pokarmu; występuje np. u węży (Serpentes)
pierwszy kręg szyjny, łączący się górnymi powierzchniami stawowymi z kłykciami potylicznymi
grupa gadów kopalnych wyodrębniona na podstawie obecności i umiejscowienia w czaszce jednego dołu skroniowego
wyrostek kości potylicznej, przez który czaszka łączy się z kręgosłupem
rodzaj kości budującej staw żuchwowy; występuje u wszystkich kręgowców z wyjątkiem ssaków, u których została zastąpiona przez kość skroniową
drugi kręg szyjny, umożliwiający obracanie głowy
(gr. opisthe – tylny, glyphe – zagłębienie) rodzaj uzębienia węży, w którym zęby jadowe umiejscowione są w tylnej części szczęki i mają jedną lub dwie rynienki, którymi spływa jad
kręgowce przechodzące rozwój zarodkowy w błonach płodowych, w jajach złożonych na lądzie lub rozwijających się w organizmie matki; do owodniowców należą: gady, ptaki i ssaki
(gr. proteros – przedni, glyphe – zagłębienie) rodzaj uzębienia węży, w którym zęby jadowe są krótkie, zaopatrzone w rynienkę i znajdują się z przodu szczęki
(gr. solenos – kanał, glyphe – zagłębienie) rodzaj uzębienia węży występujący u żmijowatych (Viperidae) i grzechotnikowatych (Crotalinae); zęby jadowe znajdują się z przodu szczęki, są długie i składają się przy zamykaniu paszczy, a jad spływa kanalikami wewnątrz zębów