Bolesław na Węgrzech, Herman na tronie bez korony

Władysław Herman był młodszym synem Kazimierza Odnowiciela. Objął rządy w Polsce w 1079 r., po tym, jak jego starszy brat Bolesław Śmiały został zmuszony do opuszczenia ojczyzny. Przyczyn wygnania należy szukać we wcześniejszym konflikcie władcy z biskupem krakowskim Stanisławem. Prawdopodobnie – ponieważ od wieków wokół owego sporu toczą się dyskusje historyków – duchowny wstawił się za ukaranymi przez Bolesława rycerzami i możnowładcami, którzy samowolnie wrócili do kraju ze zorganizowanej przez króla wyprawy na Kijów. Możliwe, że rycerstwo podczas nieobecności władcy zawiązało spisek przeciwko Bolesławowi, a biskup występował wszak w jego imieniu. Został skazany na śmierć przez obcięcie członków, karę stosowaną wobec zdrajców, ale nigdy wobec osób duchownych. To stało się przypuszczalnie bezpośrednim hasłem do buntu możnowładców.

R14459hBuXPM71

Ilustracja przedstawia portret Władysława Hermana. Jest on ukazany z profilu, na głowie ma futrzane nakrycie, na szyi wisi ozdobny łańcuch. Ma poważną minę. Pod portretem ukazana jest scenka z królewskiego dworu – kobieta podaje mężczyźnie (prawdopodobnie Władysławowi Hermanowi) kwiat, świadkami tego są: biskup, rycerze.

Konflikt z biskupem Stanisławem i jego śmierć bez cienia wątpliwości stanowiły przyczynę ostatecznego upadku Bolesława Śmiałego i wygnania z kraju. Pytanie, które spędza historykom sen z powiek, brzmi: Czy Władysław Herman brał czynny udział w buncie i ostatecznym wygnaniu swojego starszego brata, czy jedynie skorzystał z okazji i zasiadł na tronie Piastów? Trudno jest jednoznacznie wykazać, aby młodszy z Piastów stał na czele buntu, jednak równie trudno jest temu całkowicie zaprzeczyć. Wydaje się, że raczej nie był ani przywódcą rebeliirebeliarebelii, ani jednym z głównych jej organizatorów. Można założyć, że to możni wyznaczyli go na władcę, nie mając na podorędziu innego Piasta. Wynikało to prawdopodobnie z tego, że panowanie dynastii było wystarczająco mocno ugruntowane, a wśród członków dworskiej elityelitaelity brakowało innego kandydata do objęcia rządów w Polsce. Zapewne część możnowładztwa nie popierała Śmiałego, a Herman, chcąc odciąć się od wydarzeń dziejących się w Krakowie, wolał za swoją siedzibę obrać Płock, który prawdopodobnie jeszcze w czasach Bolesława był głównym grodem regionu, oddanego Władysławowi przez starszego brat w zarządzanie.

Niezależnie od utraty władzy przez Bolesława należy zauważyć, że Polska wciąż była królestwem. Choć Władysław Herman nie został koronowany, monarszą władzę legitymizowały insygnia, których Śmiały nie zabrał ze sobą na Węgry. W polityce wewnętrznej nowy władca musiał polegać na elitach, które doprowadziły do wygnania jego brata, w tym zwłaszcza na Sieciechu, postaci o tyleż demonicznej, co tajemniczej.

Sieciech – czarny charakter czy lojalny sługa?

Jak wskazuje sama nazwa urzędu, woje‑woda to osoba, która przewodzi wojom w czasie wypraw zbrojnych, występując w zastępstwie władcy. Taką osobą był Sieciech, którego poznajemy jako wojewodę, a także palatynapalatynpalatyna (najwyższego urzędnika dworskiego). Połączenie tych dwóch ważnych funkcji w jednym ręku spowodowało, że spora część badaczy uważa Sieciecha za rzeczywistego władcę kraju, a Piasta za jego marionetkę. Czarną legendę małopolskiego możnowładcy ugruntował Gall Anonim w swojej Kronice polskiej:

Palatyn posiadał wielkie wpływy, mając do dyspozycji nadania urzędów, a więc w dużej mierze kontrolując całą administrację. O potędze Sieciecha świadczy także fakt wybijania przez niego własnej monety, co dotychczas należało jedynie do kompetencji władców (tzw. regale mennicze). Był on również opiekunem Bolesława, zwanego później Krzywoustym.

ROxKpWkVnQNMr

Ilustracja przedstawia monety z około 1000 roku. Mają wygrawerowane wzory oraz litery.

Polityka zagraniczna

Polityka zagraniczna uległa diametralnej zmianie w stosunku do tej, którą prowadził Bolesław Śmiały. Władysław Herman zerwał z antycesarską polityką brata, co było posunięciem rozsądnym, zważywszy na fakt, że Henryk IV zaczął wygrywać w sporze z papieżem Grzegorzem VII. Zwieńczeniem i ostateczną wiktorią cesarza nad następcą św. Piotra było wygnaniewygnaniewygnanie tego drugiego do Palermo i przyjęcie przez króla Niemiec koronykoronacjakorony cesarskiej w 1084 roku. Polski władca wysłał nawet posiłki niemieckiemu monarsze, gdy ten wyprawiał się do Italii. W dodatku jednym z najwierniejszych ludzi Henryka IV był władca Czech Wratysław II, jednocześnie szwagier Hermana – jego siostra Judyta została żoną polskiego władcy, co przypieczętowało polsko‑czeski sojusz. W tym układzie strona polska była jednak zdecydowanie słabsza, zwłaszcza że czeski władca być może otrzymał w 1085 r. od cesarza tytuł króla Czech i Polski. Sprawa ta budzi wprawdzie pewne wątpliwości wśród uczonych, niemniej jednak Herman zmuszony był płacić ze Śląska trybuttrybuttrybut Czechom, co było dowodem uznania obcego zwierzchnictwa przynajmniej nad tymi ziemiami. Trudno jednoznacznie wyrokować w sprawie niezbyt jasnego tytułu „króla Czech i Polski”, jednakże gdyby oznaczał on formalne zwierzchnictwo, to pretensje do objęcia przez Wratysława tronu na wypadek bezdzietnej śmierci polskiego księcia byłyby uzasadnione. Urodziny Bolesława, zwanego później Krzywoustym, odsunęły jednak widmo władztwa czeskiego nad Polską.

Śmierć Judyty czeskiej, matki Krzywoustego, w kilka miesięcy po narodzinach syna postawiła Hermana przed koniecznością znalezienia nowej małżonki. Wybranką okazała się Judyta Maria Salicka, wdowa po węgierskim królu Salomonie, a także siostra samego cesarza Niemiec. Mimo tak dobrego ożenku sytuacja nie została przez polskiego księcia należycie wykorzystana. Nowa małżonka księcia w historiografii nie cieszy się dobrą opinią, nie brak i badaczy, którzy przypisywali jej romans z Sieciechem, co w jakimś stopniu tłumaczyłoby utrzymywanie status quo z Niemcami, będącego na rękę palatynowi. Ceną za związek z cesarską siostrą, a przede wszystkim z wdową po węgierskim monarsze, był powrót do kraju Mieszka, syna Bolesława Śmiałego, a także wyznaczenie mu dzielnicy (być może Krakowa).

Problem sukcesji po raz pierwszy

Władysław Herman z pierwszego swojego związku (z nieznaną nam z imienia kobietą) miał syna Zbigniewa, którego późniejsze źródła uznały za dziecko konkubiny. Wydaje się jednak, że dla współczesnych fakt, że był to syn władcy, wystarczył, aby uznawano go za dziedzica. Sytuację następstwa tronu skomplikowały narodziny Bolesława z pełni legalnego małżeństwa Hermana i Judyty czeskiej, a także pojawienie się w Polsce w drugiej połowie lat 80. XI w. wspomnianego wyżej Mieszka, syna Bolesława Śmiałego. Urodzony prawdopodobnie w 1086 r. Bolesław był długo wyczekiwanym synem Hermana i wydawał się być przygotowywany na następcę ojca, chociaż pamiętać należy, że obecność Zbigniewa mogła wpłynąć na losy dynastii (i jak się miało okazać, faktycznie wpłynęła). Młody Mieszko, być może mający swoją siedzibę w Krakowie, w bliżej nieznanych okolicznościach zmarł, jak podejrzewają niektórzy - otruty. Natomiast Zbigniew został odesłany do klasztoru, zapewne za namową Judyty Marii, czyli kolejnej małżonki Hermana. Sprawa sukcesji wydawała się być rozwiązana, a władzę miał otrzymać Bolesław.

Bunt na Pomorzu. Zbigniew wraca do gry

Pewnym dowodem na usamodzielnienie się Władysława Hermana w polityce zagranicznej były jego próby podboju Pomorza. Po początkowych sukcesach i zajęciu licznych grodów, w których Sieciech osadził swoich ludzi, przyszły jednak klęski. Zbuntowani Pomorzanie odbili swoje ośrodki władzy i zrzucili polskie zwierzchnictwo. Klęska ta musiała odbić się echem wśród elit, które były głównym beneficjentem pomorskich wypraw oraz polskiej dominacji nad tymi terenami. Być może winę za niepowodzenia zrzucono na palatyna, który na tyle surowo prześladował swoich krytyków, że ci zaczęli szukać pomocy w Czechach, gdzie tron przejął Brzetysław II. Nie wiemy, czy zaprzestanie płacenia przez Hermana trybutu Czechom było odpowiedzią na przyjmowanie przez Brzetysława polskich wygnańców, czy był to może wynik niepowodzeń na Pomorzu i związanych z tym trudności ekonomicznych uniemożliwiających wywiązywanie się przez polskiego księcia z nałożonego na niego obowiązku. Niemniej jednak brak opłat był dla czeskiego władcy wystarczającym powodem do najazdu na Śląsk, zdobycia ziemi kłodzkiej, a także zorganizowania poparcia dla Zbigniewa i uwolnienia go z klasztoru. W tej sytuacji Sieciech z najwyższym trudem utrzymał się przy władzy, ostatecznie jednak ze zmagań wyszedł zwycięsko, a starszy syn Hermana stał się jego zakładnikiem.

Zbigniew po raz drugi, Bolesław po raz pierwszy

Po pewnym czasie Herman przebaczył Zbigniewowi i wysłał go, wraz z Bolesławem, przeciwko Pomorzanom. Bracia uznali, że zorganizowana wyprawa to tak naprawdę spisek na ich życie i wymusili na ojcu, dysponując zapewne licznymi siłami, dopuszczenie ich do współrządów. Starszy syn otrzymał Wielkopolskę, podczas gdy młodszy – Śląsk, tak więc w rękach Władysława (czy raczej Sieciecha) pozostało tylko Mazowsze i Małopolska. W testamencie, spisanym także pod dyktando Władysławowych synów, znalazł się natomiast zapis, że po śmierci Hermana Bolesław powinien otrzymać jeszcze dodatkowo Mazowsze, zaś Zbigniew Małopolskę. Mogło więc dojść do formalnego podziału kraju, przy czym należy pamiętać, że to palatyn nadal nadawał grody w dzielnicach, a więc miał realny wpływ na funkcjonowanie całego kraju.

Realna władza sprawowana przez Sieciecha nie była w smak Zbigniewowi i Bolesławowi. Bracia postanowili więc zorganizować bunt przeciwko władzy palatyna. Młodszy syn Hermana uznał się nawet za wasala Brzetysława II, co zagwarantowało mu pomoc czeską. Synom Władysława Hermana udało się pokonać palatyna, który zbiegł do swych włości. Zbuntowani braci zdobyli liczne grody, będące wcześniej w rękach Sieciecha, i wymusili na swym ojcu wygnanie faworyta. Wydarzenia te miały miejsce około roku 1100‑1101, a już kilkanaście miesięcy później, w 1102 r., Władysław Herman zmarł.

Herman jako zarządca

R1UVuehOlqRz31

Ilustracja przedstawia rekonstrukcję pieczęci Władysława Hermana. Jest na niej widoczny wizerunek władcy siedzącego na tronie i trzymającego miecz. Wokół znajdują się wygrawerowane monety.

Trudno uznać Władysława Hermana za władcę wojowniczego, być może z tego powodu, że sam nie był szczególnie zainteresowany podbojami. Ten dosyć pacyfistyczny styl rządów, nie licząc wypraw na Pomorze, nie powinien jednak wpływać na całościową ocenę panowania księcia.

Na ocenę jego rządów w dużej mierze rzutuje nie tylko sytuacja dopuszczenia do władzy Sieciecha, ale także fakt, że książę pozwolił na połączenie w jednym ręku kompetencji wojewody i palatyna, stwarzając niebezpieczną sytuację, niewątpliwie ryzykowną na przyszłość. Brak jednak źródeł pozwalających na wskazanie różnic (jeśli takie istniały), między polityką Sieciecha a decyzjami Hermana. Trudno zatem stwierdzić, czy mamy do czynienia z ambitnym, wszechwładnym dworzaninem czy jednak z lojalnym sługą księcia. Nieco więcej możemy powiedzieć o niektórych elementach polityki gospodarczej Hermana. Wielką zasługą księcia było wprowadzenie w szerszy obieg pieniądza, chociaż nadal moneta nie stanowiła głównego środka płatniczego. Władysław przywrócił także jej wartość, która spadła w ostatnich latach rządów jego brata. Książę aktywnie angażował się w fundowanie kościołów i przybytków religijnych. Na wyróżnienie zasługuje katedra w Płocku, o której pierwotnej formie niewiele wiemy, a także budowa tzw. drugiej katedry w Krakowie (pierwszą była ta z czasów Chrobrego). W czasach Władysława kontynuowano przebudowę katedry gnieźnieńskiej oraz rozbudowę klasztoru w Tyńcu. Księciu i jego dworowi zawdzięczamy także najstarsze pozłacane księgi liturgiczne. Warto odnotować, że Herman jest pierwszym władcą, którego pieczęć zachowała się do naszych czasów, a jego list do katedry w Bambergu to najstarszy oryginalny polski dokument.

Słownik

Słowa kluczowe

Bolesław Śmiały, Polska, Władysław Herman, Piastowie, Sieciech, sukcesja, Polska pierwszych Piastów

Bibliografia

Gall Anonim, Kronika polska, przekł. R. Grodecki, wiele wydań.

F. Piekosiński, Najdawniejszy dokument polski, „Wiadomości numizmatyczno‑Archeologiczne”, 1902.

Barański M., Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2018.

Szczur S., Historia Polski. Średniowiecze, Warszawa 2013.