Wojny z Habsburgami

RcG3K2DRt5jjj1

Ilustracja przedstawia młodego mężczyzny z małym wąsikiem i zarostem pod dolną wargą. Młodzieniec ma owalną, szczupłą twarz, duże, niebieskie oczy, łagodne rysy. Ubrany jest w koszulę z kryzą pod szyją, na ramionach czarny płaszcz, na ramionach łańcuch ozdobny. Pod szyją wisior. Na głowie czapka, podobna do spłaszczonego kapelusza z nausznikami. Na czapce wyhaftowany wzór roślinny.

W 1520 r. rządy objął następca Selima Sulejman Wspaniały, który wznowił ekspansję w basenie Morza Śródziemnego i w Europie Środkowej. Rok później Turcy zdobyli Belgrad, a w 1526 r. pobili pod Mohaczem wojska węgierskie pod wodzą Ludwika Jagiellończyka. Bezpotomny zgon młodego władcy otwierał drogę do tronu Węgier Habsburgom. Niechętna im część możnowładztwa wybrała na króla wojewodę siedmiogrodzkiego Jana Zápolyę, który – wyparty z Budy przez cesarza Ferdynanda Habsburga – począł zabiegać o wsparcie Rzeczypospolitej i Turcji. W 1529 r. doszło do kolejnego ataku tureckiego, lecz oblężenie Wiednia nie powiodło się. W 1541 r., po śmierci Zápolyi, nastąpił podział Węgier na dwie części:

• północno‑zachodnią, która pozostała we władaniu Habsburgów;

• środkową pod rządami Turcji i pozostającego pod jej luźną zwierzchnością lenną Siedmiogrodu.

Starcia na granicy turecko‑węgierskiej trwały z różną intensywnością aż do roku 1606.

Państwo i armia

Na czele państwa tureckiego stał sułtansułtansułtan, łączący najwyższą władzę wojskową i administracyjną, a także duchowną, z powodu której nosił tytuł kalifa, czyli następcy Mahometa. Najbliższe otoczenie panującego stanowiły: divandivandivan (kolegium doradców) i Wielka PortaWielka PortaWielka Porta – rząd, któremu przewodził wielki wezyrwielki wezyrwielki wezyr. Zarówno ten ostatni, jak i inni urzędnicy byli niewolnikami sułtana i na każde jego żądanie mogli zostać zabici. Ten status urzędników oraz brak dziedzicznej arystokracji powodowały, że władza sułtańska była bez porównania silniejsza od władzy jakiegokolwiek współczesnego władcy europejskiego.

Ważną część armii tureckiej stanowiła jazda złożona ze spahisówspahisispahisów (kawalerzystów, którzy w zamian za służbę wojskową otrzymywali dożywotnie nadania ziemskie) oraz piechoty – uzbrojonego w broń palną kilkunastotysięcznego korpusu janczarówjanczarzyjanczarów, którzy pobierali żołd. Zdobywanie twierdz było możliwe dzięki artylerii zorganizowanej przez specjalistów sprowadzonych najpierw z Włoch, a potem z Francji.

Jasyr

R1AkOXUD715Yr1

Ilustracja przedstawia dwóch mężczyzn ubranych w sięgające ziemi kaftany zapinane na rząd guzików i przepasane w pasie szerokimi, materiałowymi pasami. Na głowach mężczyźni mają wysokie turbany ze stożkowatym elementem wystającym z turbanu na samym jego czubku. Postacie uzbrojone są w łuki i kołczany wypełnione strzałami.

Instytucją charakterystyczną dla państwa osmańskiego było niewolnictwo. Tylko niewielką część niewolników stanowili galernicy. Większość prosto z targu niewolniczego trafiała na dwory urzędników lub sułtana. Wielki wezyr w 1561 r. dysponował 1700 niewolnikami, podczas gdy na dworze sułtana było ich zwykle 20–25 tys. Ich zadaniem była służba panom oraz ochrona i dodawanie im splendoru. Islam zakazywał niewolenia muzułmanów i płacących specjalny podatek (tzw. haracz) chrześcijan, więc popyt na niewolników musiał być zaspokajany poza granicami państwa bądź w oddalonych częściach Grecji i Bałkanów, skąd od początku XV w. zabierano na poczet podatku dzieci w wieku 6–15 lat (chłopcy zostawali janczarami).

Ważnymi dostawcami niewolników na rynek w Stambule byli Tatarzy krymscy, którzy organizowali coroczne wyprawy po jasyrjasyrjasyr na tereny Rzeczypospolitej i Rosji. O tym, że sytuacja społeczna niewolników była korzystna, świadczy fakt, że niemal wszyscy przechodzili na islam, choć ich do tego nie zmuszano, wielu też osiągało wysokie stanowiska w administracji i wojsku.

Kres ekspansji w Europie

Ekspansja terytorialna przynosiła dochody zarówno skarbowi, jak i żołnierzom. Wraz ze zdobyciem środkowych Węgier możliwości ekspansji w Europie wyczerpały się z uwagi na oddalenie teatru wojny od centrum państwa. Sam przemarsz wojsk z miejsc ich stacjonowania na pogranicze zajmował kilka miesięcy, przez co efektywny czas walk, które zawieszano na sezon zimowy, stawał się krótki. Kres ekspansji i, co za tym idzie, dopływu łupów w połączeniu z ogólnoeuropejską inflacją oznaczał dla skarbu tureckiego wzrost kosztów utrzymania armii. Próba wypłacenia żołdu w monecie o mniejszej zawartości kruszcu spowodowała w 1589 r. bunt janczarów i usunięcie wielkiego wezyra. W podobnych okolicznościach w 1622 i 1648 r. doszło do obalenia sułtanów. Pewną ulgą dla skarbu było zezwolenie janczarom na uprawianie rzemiosła, co jednak osłabiło ich sprawność bojową.

Z kolei pozbawieni łupów spahisi w coraz większym stopniu bazowali na dochodach z lenn, które z czasem stały się dziedziczne. Podobne zjawiska miały miejsce w szeregach osmańskiej biurokracji. W efekcie doszło do osłabienia władzy sułtańskiej i upadku dawnego systemu, umożliwiającego karierę utalentowanym jednostkom. Zastąpiła go zasada dziedziczenia pozycji społecznej. Jedynym wyjściem z kryzysu wewnętrznego okazało się wznowienie ekspansji terytorialnej w drugiej połowie XVII w.

R1VLUNYHOuoMg

Film nawiązujący do ekspansji tureckiej w szesnastym i siedemnastym wieku.

Film nawiązujący do ekspansji tureckiej w szesnastym i siedemnastym wieku.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1CBSr1yg

Film nawiązujący do ekspansji tureckiej w szesnastym i siedemnastym wieku.

Niebezpieczeństwo tureckie

W drugiej połowie XVI w., kiedy Francja pogrążyła się w konfliktach religijnych, Hiszpania – najpotężniejsze ówczesne mocarstwo – musiała stawić czoła narastającej ekspansji Turcji. Starcia z muzułmanami w basenie Morza Śródziemnego stanowiły dla Iberów kontynuację rekonkwistyrekonkwistarekonkwisty. W 1510 r. Hiszpanie zajęli przejściowo Algier i Trypolis, ale ich garnizony były uzależnione od dowozu zaopatrzenia z Europy. Zdobycie Egiptu przez Turków w 1517 r., rozszerzanie wpływów osmańskich w Afryce Północnej oraz prośby o obronę zanoszone do sułtana przez muzułmanów wygnanych z Hiszpanii doprowadziły do długotrwałego konfliktu, w którym Turcję wspierali piraci północnoafrykańscy, a Hiszpanię – Wenecja i papiestwo.

Opanowanie przez Turków zachodnich wybrzeży Grecji i ich wyprawy przeciw Otranto na adriatyckim wybrzeżu Królestwa Neapolu (pozostającego pod berłem hiszpańskim) sprawiały, że zagrożenie osmańskie traktowano w Europie bardzo poważnie. W 1523 roku zakon joannitów utracił na rzecz Turków Rodos i został zmuszony przenieść się na Maltę, bezskutecznie atakowaną przez Osmanów w 1565 r. W 1571 r. Turcy zaatakowali Cypr, skąd wyparli Wenecjan. Wprawdzie flota hiszpańsko‑wenecko‑papieska rozbiła flotę turecką w bitwie pod Lepanto u wybrzeży greckich, ale mimo zwycięstwa Cypru nie odzyskano. Była to ostatnia wielka bitwa wiosłowych galer. Zwycięstwo nie oznaczało jednak końca wojny, Turcy bowiem szybko odbudowali flotę i ponownie zagrozili Sycylii, a w 1576 r. podporządkowali sobie Maroko.

Napór osmański osłabł dopiero wówczas, gdy sułtan zdecydował się, korzystając z kryzysu państwa perskiego, skierować turecką ekspansję na wschód. W 1579 r. zawarto rozejm, co pozwoliło Filipowi II uniknąć wojny na dwa fronty i skoncentrować się na tłumieniu buntu, który w tym czasie ogarnął posiadłości Hiszpanii na północy kontynentu.

Słownik

Słowa kluczowe

bitwa pod Lepanto, bitwa pod Mohaczem, imperium osmańskie, islam, sułtan, Turcja, Wielka Porta, Europa w XVI–XVII w.

Bibliografia

K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia powszechna. Wiek XVI–XVIII, Warszawa 2012.

Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI–XVII, wyd. 12, Warszawa 2012.

A. Wyczański, Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.