Przeczytaj
Elekcje i koronacje
Wraz ze śmiercią Kazimierza Wielkiego i jednoczesnym wymarciem dynastii piastowskiej władza królewska w Polsce przestała być dziedziczna. Ludwik Węgierski objął tron polski na mocy wcześniejszych układów (np. układu w Budzieukładu w Budzie z 1355 r.). Nie przewidywały one jednak następstwa w linii żeńskiej. Zgoda na dziedziczenie władzy przez córkę została okupiona wydaniem przywileju w Koszycachprzywileju w Koszycach w 1374 r. Panowie małopolscy zdecydowali o powołaniu na tron polski najmłodszej córki Ludwika, Jadwigi, i jej małżeństwie z księciem litewskim Jagiełłą, ignorując wcześniejsze plany matrymonialne związane z osobą młodej władczyni (zaręczyny z Wilhelmem Habsburgiem). Wybór Władysława Jagiełły na króla nie przesądził jednak ostatecznie jeszcze o tym, że tron w Polsce będzie elekcyjny. Jadwiga uchodziła za dziedziczną panią Królestwa i to jej oraz jej potomstwu przysługiwały dziedziczne prawa do tronu polskiego.
Problem pojawił się wraz z bezdzietną śmiercią Andegawenki. Jagiełło wprawdzie zyskał potwierdzenie swoich praw, ale już o zapewnienie dziedziczenia swoim synom musiał stoczyć prawdziwą batalię. Elity polityczne nie były skłonne do uznania dziedzicznych praw potomków króla. Wyraziły zgodę jedynie na ich elekcjęelekcję, ale i tak w zamian za przywileje. Od tej pory monarchia polska stała się monarchią elekcyjną. Decydujący głos w wyborze nowego władcy mieli możnowładcy, a szlachta potwierdzała ich stanowisko poprzez aklamację. Elekcji dokonywano spośród członków panującej dynastii Jagiellonów – inny wybór mógłby skutkować zerwaniem unii z Litwą, połączoną z Królestwem Polskim tylko za pośrednictwem monarchy (unia personalna). Ukształtowanie się zasady wyboru króla miało decydujący wpływ na jego pozycję w państwie polskim i w znaczący sposób przyczyniło się do rozwoju przywilejów szlacheckich.
Królewszczyzny
Ukształtowanie się elekcyjnego tronu podkopało również podstawy materialne monarchii Jagiellonów. Celem zyskania poparcia dla kandydatury syna władca rozdawał swoje dobra majętniejszej szlachcie i magnaterii. Proceder rozdawnictwa królewszczyzn zapoczątkował Władysław Jagiełło, a kontynuowali jego dwaj synowie. Kazimierz Jagiellończyk, zastawiając majątki należące do domeny królewskiej, finansował działania wojenne prowadzone w ramach wojny trzynastoletniej (1454‑1466 r.). Rozdawnictwo królewszczyzn spowodowane było tym, że monarchia polska cierpiała na chroniczny brak gotówki. Ostatnim, który mógł uchwalać podatki, aby pokryć bieżące wydatki państwa, był Kazimierz Wielki. On też był ostatnim, którego domena stanowiła ponad jedną trzecią wszystkich majątków państwa. Od tego czasu zakres majątków pozostających pod bezpośrednią władzą króla ulegał stopniowemu ograniczaniu. Proceder rozdawnictwa królewszczyzn musiał prowadzić do zapaści finansowej. W tym należy widzieć podstawową przyczynę uzależnienia polityki monarchy od woli i decyzji stanów. Pozycja władzy zależała w takim razie w dużym stopniu od osobistego autorytetu władcy.
Między Wilnem a Krakowem, czyli król w rozjazdach
Wbrew pozorom władza królewska w Polsce wciąż była silna. Pierwsi Jagiellonowie mieli nadal duże kompetencje w zakresie polityki wewnętrznej i zagranicznej, silną ręką dzierżąc ster rządów. Centralnym ośrodkiem władzy był dwór monarszy. Za czasów Jagiełły znajdował się on w stałych rozjazdach, co wiązało się ze specyficznym dla tego króla sposobem sprawowania władzy. Król zwykle cały rok spędzał w drodze, przemieszczając się między Wilnem a Krakowem, Poznaniem a Lwowem. Taki system zarządzania krajem, polegający na osobistych objazdach władcy, w warunkach rozległego i silnie zróżnicowanego kraju oraz słabo rozwiniętej władzy centralnej sprzyjał integracji państwa i bardziej efektywnemu wypełnianiu przez króla swoich kompetencji. System ten nie ułatwiał jednak procesu tworzenia się centralnego ośrodka władzy, jak miało to miejsce w innych państwach Europy Środkowo‑Wschodniej. Kraków wprawdzie był najważniejszym miastem Korony, centrum życia politycznego i naukowego, ale król niechętnie spędzał tutaj czas. Zmieniło się to trochę za czasów następcy, Kazimierza, choć i on nie zrezygnował całkowicie z objazdów kraju na rzecz stałego przebywania w jednym miejscu.
Ludzie do pomocy
W codziennej praktyce rządzenia wspierali władcę urzędnicy. Wiele z urzędów istniejących w XV w. wywodziło się jeszcze z okresu rozbicia dzielnicowego, zmienił się tylko zakres ich kompetencji oraz sam charakter. Z urzędów dworskich związanych z osobą władcy lub dynastii stały się one urzędami ziemskimi i filarami kształtującego się na przełomie XIV i XV w. samorządu stanowego. Urzędnicy w dawnej Polsce pełnili funkcje dożywotnio, a sprawowane przez nich godności dawały mianowanym ludziom nie tylko dostęp do najwyższej władzy, ale też – poprzez możliwość dzierżawy królewszczyznkrólewszczyzn – do majątków.
Głównym ośrodkiem sprawowania władzy była kancelaria królewska wraz z stojącymi na jej czele kanclerzem i podkanclerzym. Obok nich ważne funkcje pełnili podskarbiowie (wielki koronny oraz nadworny) oraz marszałkowie (wielki koronny i nadworny koronny). W XV w. ukształtował się podział na urzędy koronne i nadworne. Najwyżsi rangą urzędnicy dworscy wraz z towarzyszącymi im wojewodami, kasztelanami i biskupami katolickimi wchodzili w skład rady królewskiej. Funkcjonowała ona już od czasów Kazimierza Wielkiego, pełniąc funkcję organu doradczego króla. Pod koniec XV w. wykształcił się z niej senat.
W warunkach elekcyjnej monarchii Jagiellonów organ ten miał decydujący głos w wielu sprawach dotyczących zarządzania państwem. Jej kompetencje nie były jednak ustalone prawnie, przez co np. rola jej wzrosła w czasach Władysława III –w związku z małoletnością króla, a później jego stałą nieobecnością w Królestwie. Wraz z królem rada tworzyła sąd królewski. W skład rady wchodzili na stałe wyżsi urzędnicy. Ale król mógł do niej zapraszać ludzi, których darzył zaufaniem, stąd była ona w gruncie rzeczy podporządkowana władcy. Politykę taką z powodzeniem stosował i Władysław Jagiełło, i jego syn Kazimierz Jagiellończyk.
Słownik
(łac. privilegium) prawa wydane przez władców polskich między XIII a XVI w., stanowiące podstawę wyodrębnienia się szlachty jako osobnego stanu
przywilej wydany w 1355 r. przez Ludwika Węgierskiego w zamian za zgodę szlachty na przejęcie przez niego władzy po bezpotomnej (w linii męskiej) śmierci Kazimierza Wielkiego; zobowiązał się w nim do nienakładania na szlachtę nowych podatków i do pokrycia strat, jakie poniosłaby ona w czasie wyprawy zagranicznej
przywilej wydany przez Ludwika Węgierskiego w 1374 r., zwalniający szlachtę z podatków poza dwoma groszami w zamian za jej zgodę na dziedziczenie tronu polskiego przez jedną z królewskich córek
przywilej wydany w 1388 r. przez Władysława Jagiełłę, ustanawiający nietykalność majątkową szlachty
treść przywileju została sformułowana w Brześciu Kujawskim w 1425 r., przywilej wydany w 1430 r. (i potwierdzony w Krakowie w 1433 r.), zapewniający szlachcie nietykalność osobistą (neminem captivabimus nisi iure victum – nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego) w zamian za jej zgodę na dziedziczenie tronu w Polsce przez synów Władysława Jagiełły
przywilej wydany przez króla Kazimierza Jagiellończyka w 1454 r., w czasie wojny trzynastoletniej z zakonem krzyżackim (i potwierdzony w Cerekwicy); władca zobowiązał się nie zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody sejmików
(łac. electio) wybór władcy za zgodą społeczeństwa lub jego części; w Polsce od czasów Władysława Jagiełły; wolna elekcja po wymarciu dynastii Jagiellonów
ceremonia, w czasie której następowała uroczysta intronizacja władcy, przekazywano mu insygnia władzy (berło, jabłko) oraz nakładano na głowę koronę
(łac. pontificale) księga liturgiczna w Kościele katolickim, zawiera modlitwy, przepisy dotyczące czynności liturgicznych i obrzędów
ziemie należące do monarchy, zarządzane przez starostów; nadawane były przez władców wpływowej szlachcie i magnaterii,
Słowa kluczowe
elekcje, przywileje szlacheckie, królewszczyzny, Jagiellonowie, średniowiecze w Polsce, Polska w XIV–XV w.
Bibliografia
J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, PWN, Warszawa 1993.
A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Władysława Jagiełły 1386–1434, Instytut Historii Nauki PAN, Warszawa 2015.
J. Krzyżaniakowa, J. Ochmański, Władysław II Jagiełło, Wrocław 1990.