Religia rzymska

W wyniku stałej obecności Rzymian na Wschodzie do Rzymu docierały różne tamtejsze kulty, ponieważ jednak uważano je za niezgodne z rzymską tradycją, bywały tępione przez państwo.

Podobnie jak w greckich poleis tradycyjny kult religijny miał w Rzymie charakter państwowy, składanie ofiar było zaś częścią życia publicznego obywateli rzymskich. W okresie cesarstwa cześć okazywaną bogom traktowano jako element romanizacji – demonstrowania lojalności wobec Rzymu. W końcu III w. n.e. podobną rolę odgrywał boski kult cesarza, który został ugruntowany przez Dioklecjana.

RaFV8TmVURlwI

Zdjęcie przedstawia wnętrze rzymskiego Panteonu. W jego centrum znajduje się ołtarz, na którym stoli kilka wysokich złotych świec. Znajduje on się we wnęce. Po obu jego stronach przy ścianach znajdują się pomniki. Ściany świątyni zbudowane z kamienia posiadają liczne wzory oraz ozdobne kolumny. Na ziemi ustawione są liczne drewniane ławy.

Początki chrześcijaństwa

Obraz życia i nauczania Jezusa znamy z tradycji chrześcijańskiej. Nie jesteśmy w stanie go zweryfikować, ponieważ dysponujemy jedynie źródłami, których autorami byli chrześcijanie.

Rod2jJ1nSTVYe

Obraz przedstawia Jezusa Chrystusa siedzącego na kamieniu i nauczającego zgromadzony wokół niego tłum. Jest on ubrany w czerwono niebieskie szaty. Ma długie ciemne włosy i brodę. Prawą rękę unosi wysoko w górę. Zgromadzeni ludzie wpatrują się w niego.

W przekonaniu swoich wyznawców Jezus był potomkiem króla żydowskiego Dawida i Synem Boga Jedynego. Jego życie i działalność wpisywały się w tradycyjne żydowskie wierzenia dotyczące Mesjasza, czyli Króla Zbawiciela Izraela, którego nadejście zapowiadali biblijni prorocy. Publiczne wystąpienia Jezusa zapoczątkował chrzest w rzece Jordan, udzielony mu przez proroka św. Jana Chrzciciela.

Rhm4jW72P11en1

Obraz przedstawia Jezusa Chrystusa przemawiającego do apostołów Piotra i Pawła siedzących przed nim. Trzej mężczyźni mają nad głowami aureole. Wokół nich zgromadzony jest tłum gapiów. W oddali znajduje się zatoka wypełniona statkami oraz miasta portowe.

Następnie Jezus zgromadził uczniów (zwanych apostołami, od gr. apostolos – wysłaniec) i rozpoczął nauczanie skierowane do Żydów. Nałożył on na swoich wyznawców obowiązek miłości bliźniego – w tym również ludzi obcych i nieprzyjaciół. Sprawiedliwi mieli być po śmierci zbawieni i zasiąść w niebie po prawicy Jezusa, niesprawiedliwych zaś czekał wyrok skazujący ich na wieczne potępienie. Jezus otwarcie głosił, że jest Mesjaszem i królem żydowskim, lecz dodawał: „królestwo moje nie jest z tej ziemi”, odżegnując się tym samym od działalności politycznej, a przede wszystkim od nawoływania do buntu przeciw Rzymianom, panującym wówczas w Judei. Królewską godność Jezusa podkreślał grecki przydomek Christos (po polsku: Chrystus), co znaczy „namaszczony”, czyli król, i jest tłumaczeniem hebrajskiego Māszīach.

Arcykapłani żydowscy ze Świątyni w Jerozolimie potraktowali Jezusa jak niebezpiecznego odstępcę i bluźniercę próbującego odwieść Żydów od prawdziwej wiary w Jahwe. Z ich poduszczenia rzymski prokurator Judei, Poncjusz Piłat, skazał go na śmierć. Jezus został ukrzyżowany na wzgórzu pod Jerozolimą, dzień przed żydowskim świętem Paschy.

RD0lxaeGcg8BN

Obraz przedstawia żołnierzy w czarnych zbrojach aresztujących Jezusa Chrystusa. Siłują się oni z nim i jego zwolennikami. Do aresztowania dochodzi w nocy.

RirqjodK6L3It

Obraz przedstawia Poncjusza Piłata stojącego na tarasie i wskazującego na Jezusa Chrystusa. Przed tarasem zgromadzone są tłumy ludzi. Poncjusz jest ubrany w białe szaty, a Jezus ma na sobie jedynie czerwoną szatę przewiązaną wokół pasa, na głowie ma cierniową koroną. Jest związany. Na tarasie stoją kobiety, żołnierze, służący i dostojnicy. Stoi na nim również tron Piłata. W oddali znajdują się liczne wysokie kamienne budynki.

RfvGagRBRfHoG

Obraz przedstawia Jezusa Chrystusa. Ma on długie ciemne włosy i brodę. Na głowie ma cierniową koronę. Ma związane ręce i ma na sobie jedynie czerwoną szatę zawiązaną wokół pasa.

RivKP8R4DrIAl

Obraz przedstawia ukrzyżowanego Jezusa Chrystusa. Ma on na sobie jedynie biały materiał przewiązany wokół pasa. Nad krzyżem umieszczona jest tabliczka z napisem INRI. Po obu stronach krzyża stoją dwie lamentujące kobiety. Na niebie w chmurach znajdują się płaczące aniołki. Pod krzyżem leży ludzka czaszka.

Wyznawcy Chrystusa wierzą, że jego śmierć na krzyżu i zmartwychwstanie zapewniły ludzkości zbawienie. Wszyscy ludzie otrzymali możliwość pokonania śmierci i zmartwychwstania dzięki wierze w Chrystusa – taką naukę zaczęli głosić jego uczniowie. Docierali oni do różnych zakątków cesarstwa, także do jego stolicy – Rzymu. W ciągu stu lat od ukrzyżowania Jezusa jego słowa i czyny zostały spisane w Ewangeliach (z gr., dobra nowina), z których cztery – wraz z dziejami apostołów, listami apostolskimi i Apokalipsą św. Jana (wizją dotyczącą powtórnego przyjścia Jezusa na końcu czasów) – zostały dołączone do Tory i innych świętych ksiąg żydowskich. Tak powstało Pismo Święte – święta księga chrześcijan.

RQMm6ypbzt7N5

Obraz przedstawia trzech brodatych mężczyzn siedzących przy stole i piszących książkę. Dyskutują o ni ze sobą. Obok stołu stoi młodzieniec trzymający książkę. Pomiędzy nimi unosi się anioł ze skrzydłami ubrany w czerwone szaty i wskazując na książkę leżącą na stole mówi coś mężczyznom.

Wiara nie tylko dla Żydów

RZfXnpjr5I9Wk1

Obraz przedstawia świętego Piotra i Pawła. Mają długie brody i są ubrani w kolorowe szaty. Stoją przy stole, na którym leży otwarta księga.

Nauka Jezusa zawierała silne akcenty społeczne. Ludzie w życiu doczesnym zajmujący najpośledniejsze miejsca w społeczeństwie mieli być pierwszymi w Królestwie Niebieskim. Przedstawicielom niższych warstw społecznych i niewolnikom chrześcijaństwo przynosiło nadzieję na lepszy los po śmierci, nadawało sens ich doczesnym cierpieniom. Trzeba też zauważyć, że nowa religia pojawiła się w czasach kryzysu kultów pogańskichpoganinpogańskich. Koncepcja bogów greckich, niedoskonałych i skrojonych na ludzką miarę, wydawała się mniej wiarygodna od biblijnej wizji wszechmogącego Boga – absolutnego dobra i stwórcy świata. Nie bez znaczenia była również silna emocjonalna więź między człowiekiem a kochającym bezwarunkowo Bogiem, nieistniejąca w religiach pogańskich.

W początkach chrześcijaństwa, w czasie działalności Pawła z Tarsu (5/10- ok. 65 n.e.), zaognił się konflikt między chrześcijanami pochodzenia żydowskiego a nawróconymi poganami. Ci pierwsi uważali, że aby zostać chrześcijaninem, należy przyjąć zasady prawa mojżeszowego, a drudzy, w tym Paweł z Tarsu, że nie jest to konieczne. Spór rozwiązano podczas tzw. soboru jerozolimskiego, w którym udział wzięli Paweł i jeden z szerszego grona apostołów – Barnaba. Uznano, iż poganie nie muszą stosować się do prawa mojżeszowego, powinni jedynie powstrzymać się od składania ofiar bożkom i nierządu. Wiara chrześcijańska zaczyna się od indywidualnej deklaracji, podjętej w sercu i umyśle wyznawcy, a nie od publicznego rytuału. Apostołowie zaczęli kierować swoje nauczanie nie tylko do Żydów, zmieniając zasadniczo koncepcję narodu wybranego, która przestała mieć wymiar etniczny i została rozciągnięta na wszystkich wyznawców Jezusa. Z tych powodów chrześcijaństwo zaczęło zdobywać sobie wiernych wśród Greków i Rzymian.

Kościół pierwszych chrześcijan

RPfyR7XoGJ4wR1

Zdjęcie przedstawia ceglane katakumby. Znajdują się w nich liczne wnęki.

Pierwotny Kościół składał się z małych gmin zakładanych w miastach imperium przez wędrownych kaznodziejów. Pierwszymi z nich byli apostołowie – przede wszystkim Święci Piotr i Paweł. Na czele gminy stał biskupbiskupbiskup wybierany przez wiernych, a później przez innych biskupów. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa wraz z rozwojem gmin biskupi stali się zwierzchnikami duchowymi wiernych i kapłanów, wykształciło się bowiem również niższe duchowieństwo, pomagające biskupom w służbie bożej i zadaniach duszpasterskich. Rozrost Kościoła wymusił powstanie struktur ponad gminami: biskupi większych i ważniejszych miast imperium podporządkowali sobie okolicznych biskupów, czyniąc ich swoimi sufraganami, czyli pomocnikami. Stąd wzięły się godność arcybiskupaarcybiskuparcybiskupa (sam tytuł zaczął funkcjonować znacznie później) i instytucja metropoliimetropoliametropolii kościelnej (od której arcybiskupów nazywa się też metropolitami) – obejmującej wiele diecezjidiecezjadiecezji, kierowanych przez biskupów pomocniczych.

Prześladowania chrześcijan

Chrześcijanie ze względu na swój rygorystyczny monoteizm nie chcieli składać ofiar tradycyjnym bóstwom rzymskim, stawiając się tym samym poza marginesem oficjalnego życia obywateli imperium. Stąd brała się niechęć pogańskich Rzymian do tajemniczych, niezrozumiałych dla nich praktyk chrześcijańskich.

Pierwsze prześladowania wybuchły w 64 r. n.e., kiedy to spłonął Rzym. Ponieważ Rzymianie o podpalenie stolicy posądzali cesarza Nerona, uczynił on z chrześcijan kozła ofiarnego. Według tradycji podczas tych pierwszych prześladowań zginęli apostołowie Piotr (pierwszy biskup Rzymu) i Paweł.

R1IkPnIgkhgRx

Obraz przedstawia cesarza Nerona przechadzającego się po zgliszczach Rzymu. Wokół niego idą żołnierze i służący. Na ziemi leżą ciała. Zza ruin spoglądają na niego ocalali z katastrofy. W oddali widoczne są jeszcze płonące domy.

W I i II w. ściganie i karanie wyznawców Chrystusa miało jednak miejsce sporadycznie i lokalnie. Dopiero najazdy barbarzyńskie na imperium i klęski Rzymian w III w. diametralnie zmieniły stosunek pogan do chrześcijan. W 251 r. cesarz Decjusz wydał edykt nakazujący wszystkim obywatelom obowiązkowe złożenie ofiary tradycyjnym bogom w celu odwrócenia nieszczęść trapiących państwo. Na niepokornych chrześcijan, którzy kierując się biblijnym pierwszym przykazaniem, odmawiali uczczenia cudzych bogów, na terenie całego państwa spadły prześladowania. Również cesarz Dioklecjan w latach 298–305 wydał srogą walkę chrześcijanom.

R1TCvsmIW4t2H

Obraz przedstawia arenę Koloseum. Siedzi na niej grupa klęczących ludzi. Jedna z osób stoi w centrum grupy. Wszystkie są ubrane w jasne szaty. Z piwnic areny wychodzą lwy i tygrysy, które zmierzają w kierunku klęczącej grupki. Na obrzeżach areny ustawione są liczne krzyże z ukrzyżowanymi ludźmi, niektóre z nich płoną. Trybuny są wypełnione dziesiątkami tysięcy ludzi. W oddali znajduje się góra z licznymi zabudowaniami i  świątyniami.

Podczas prześladowań ginęło wielu chrześcijan, wielu także, w obawie przed karami i pod groźbą śmierci, decydowało się odstąpić od wiary. W gminach chrześcijańskich ofiary stawiano za przykład, uznawano za męczenników i otaczano kultem. Osoby zaś, które zaparły się Chrystusa, były wykluczane z gminy (ekskomunikowane) i przyjmowane na powrót na łono Kościoła tylko po odbyciu specjalnej pokuty, która miała w tym okresie charakter publiczny.

Następcy Dioklecjana toczyli zacięte walki o władzę. W 312 r. w zachodniej części cesarstwa zwyciężył Konstantyn. W 313 r. nowy cesarz w sojuszu z cesarzem wschodnim Licyniuszem wydał edykt mediolański przynoszący chrześcijaństwu pełną swobodę kultu. Konstantyn zrezygnował z wymagania od poddanych boskiej czci dla własnej osoby i co więcej, zawiązał sojusz z Kościołem. Biskupi poczęli głosić, że władza cesarska pochodzi od Boga, władca natomiast wspierał duszpasterzy w ich działaniach, budując kościoły, pomagając propagować chrześcijaństwo wśród pogan, ciągle jeszcze licznych w imperium.

R1GvvDvqB3y1W

Obraz przedstawia nawrócenie Konstantyna. JEst on ubrany w zbroję i stoi na kamiennym podeście wyciągając ręce ku górze w stronę łuny światła. Przed nim stoi grupa żołnierzy trzymająca rzymskie sztandary i włócznie, którzy również spoglądają i wskazują na łunę światła.

Ciekawostka

Konstantynopol

Konstantyn Wielki po opanowaniu wschodniej części cesarstwa w 324 r. postanowił zbudować tam nową stolicę. Została ona zlokalizowana w mieście Bizancjum. W 329 r. wytyczono granice nowej metropolii, która otrzymała dwie nazwy: Nowy Rzym oraz Konstantynopol, czyli „miasto Konstantyna”. W ciągu IV w. w wyniku inwestycji cesarskich i z powodu bardzo korzystnego położenia nad cieśniną Bosfor, łączącą Morze Czarne z basenem Morza Śródziemnego, nowa stolica stała się wielkim i bogatym miastem.

RuNw83IzIQwwv

Ilustracja przedstawia plan Konstantynopola. Jest on położony na cyplu i jest otoczony podwójnymi murami, wieżami i basztami. W jego wnętrzu znajdują się liczne kościoły, dwie kolumny i pałac cesarski. Do miasta prowadzą aż cztery drogi. Na samym końcu cypla znajduje się najstarsza część miasta.

Cesarz Konstantyn stał się opiekunem Kościoła. Najpełniej uwidoczniło się to wtedy, gdy kapłan aleksandryjski Ariusz doprowadził do rozłamu doktrynalnego wśród chrześcijan. Cesarz (już po opanowaniu Wschodu i zjednoczeniu imperium) w trosce o jedność Kościoła zorganizował w 325 r. w Nicei w Azji Mniejszej (niedaleko Konstantynopola) sobór powszechnysobór powszechnysobór powszechny – zjazd wszystkich biskupów, którzy przedyskutowali i potępili teologięteologiateologię ariańską. Sobór nicejski sformułował pierwsze obowiązujące powszechnie chrześcijańskie wyznanie wiary, określające dogmaty dotyczące Boga, Chrystusa i Ducha Świętego (Trójcy Świętej) i ich wzajemnych relacji. Wyznanie to z pewnymi tylko zmianami przetrwało w Kościele katolickim do dziś.

R1sU4Be5QawAL

Obraz przedstawia niebo. Znajdują się w nim setki postaci. Święci, biskupi, zakonnice, anioły, a w centralnej części trójca święta. Ukrzyżowany Jezus Chrystus nad nim Bóg Ojciec, a jeszcze wyżej w postaci gołębia duch święty. Wszystkie postacie są ubrane w kolorowe szaty.

Ciekawostka

Arianizm

R7hp7wXRnDFqq1

Czarno‑biała ilustracja przedstawia Ariusza. Jest to starszy mężczyzna. Ma on długa brodę i jest ubrany w ciemne szaty. Na głowie ma czapkę. Jedną ręką wskazuje w górę.

Ariusz, kapłan i kaznodzieja z Aleksandrii, na początku IV w. głosił naukę podważającą dogmat Trójcy Świętej. Uważał on, że Chrystus nie był równy Bogu Ojcu, ponieważ został przezeń stworzony i dlatego stał niżej w hierarchii. Nie był odwiecznym Bogiem, tak jak Ojciec. Doktryna Ariusza, nazwana arianizmem, rozpowszechniła się bardzo szybko, ale niebawem została potępiona przez Kościół na soborach w Nicei w 325 r. i – ostatecznie – w Konstantynopolu w 381 r. Cesarze katoliccy prześladowali arian. Ich wyznanie (i inne niekatolickie) zaczęto określać pejoratywnym mianem herezjiherezjaherezji. Zdarzali się jednak władcy sprzyjający doktrynie: za panowania jednego z cesarzy‑arian w IV w. chrzest w obrządku ariańskim przyjęli Goci. W ślad za nimi naukę Ariusza przyswoiły także inne plemiona germańskie.

Po śmierci Konstantyna, przez chrześcijan nazwanego Wielkim, mimo próby powrotu do pogaństwa podjętej za panowania Juliana ApostatyapostazjaApostaty, ścisły związek Kościoła z cesarstwem, wzmacniający obie strony, zatriumfował. W 381 r. cesarz Teodozjusz Wielki wydał edykt czyniący chrześcijaństwo religią panującą w imperium i rozpoczął prześladowania pogan.

R17gdZe47H6BY

Obraz przedstawia świętego Ambrożego i cesarza Teodozjusza. Ambroży ubrany jest w złote szaty i wysoką złotą czapkę. Ma również siwą brodę. Teodozjusz jest ubrany w zbroję i czerwoną szatę. Obaj mężczyźni rozmawiają ze sobą i gestykulują. Za Teodozjuszem stoją liczni uzbrojeni żołnierze, a za Ambrożym mnisi i ministranci. Scena rozgrywa się na schodach świątyni.

Kościół stał się elementem państwowości rzymskiej. Władcy nominowali biskupów i posługiwali się nimi do załatwiania spraw państwowych, ci zaś stawali się w ten sposób urzędnikami cesarskimi. Religię chrześcijańską zaczęto od tej pory nazywać religią rzymską i samo cesarstwo związało się w świadomości ludzi żyjących poza imperium z pojęciem chrześcijaństwa.

Słownik

Słowa kluczowe

chrześcijaństwo, prześladowania, monoteizm, politeizm, Kościół, Ewangelia, Dioklecjan, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk

Bibliografia

J. Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, ks. XVIII, rozdz. 3.

K. Christ, Historia Cesarstwa Rzymskiego. Od Augusta do Konstantyna, Poznań–Gniezno 2016.

Ewangelia według św. Łukasza, (6, 17–38a), Biblia Tysiąclecia, wyd. V.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.