Ćwiczenia

W powtórkowych lekcjach skupimy się na części poświęconej pytaniom. Odnoszą się one do wielu różnych materiałów źródłowych (nie tylko tekstów oraz ilustracji, ale również map, tabel czy wykresów itp.). Przede wszystkim musisz dokładnie zapoznać się z materiałami źródłowymi, ale także zwrócić uwagę na polecenia. Poniżej przybliżamy, jak rozumieć polecenia w zadaniach różnego typu:

Pamiętajcie, że odpowiedź musi odnosić się do źródła – błędem jest bazowanie wyłącznie na swojej wiedzy i zignorowanie podanego materiału. Chodzi bowiem o to, aby osoba odpowiadająca na pytanie umiejętnie połączyła analizę tekstu źródłowego z własną wiedzą. Nie bójcie się korzystać z posiadanych informacji i zawsze odwołujcie się do podanych źródeł. Pamiętajcie również o tym, by wczytywać się w polecenia – czasem wiedza własna nie jest potrzebna, czasem tekst to tylko inspiracja, a innym razem należy połączyć wiedzę z jego interpretacją.

Prawo cywilne

Zobowiązania

W stosunku zobowiązania pozostają dwie strony: wierzyciel, który ma prawo żądać danego świadczenia od drugiej strony, czyli dłużnika. Prawa wierzyciela to wierzytelności. Obowiązek dłużnika zaś nazywany jest długiem. Zobowiązanie powstaje w drodze umowy.

Świadczenie powinno być zrealizowane przez dłużnika dobrowolnie, w określonym przez umowę czasie i miejscu. Powinno ono nastąpić w naturze – dłużnik powinien spełnić to, do czego się zobowiązał. Wierzyciel ma prawo wystąpić do sądu z żądaniem udzielenia mu ochrony prawnej, która polega na egzekucji sądowej.

Umowy

W umowie zawsze muszą występować co najmniej dwie strony. Do jej zawarcia dochodzi na skutek zgodnych oświadczeń woli. Zawieraniem umów rządzi zasada wolności.

Swoboda dotyczy samego zawarcia umowy, wyboru kontrahenta i treści umowy. Treść ta nie może być jednak sprzeczna z przepisami ustaw, naturą stosunku zobowiązaniowego i zasadami współżycia społecznego. Nie wolno np. umawiać się co do popełnienia przestępstwa, zastrzegać sobie jednostronnego prawa do zmiany warunków umowy. Umowa nie może też prowadzić do wyzysku jednej strony przez drugą przez wykorzystanie przymusowej sytuacji, w jakiej ta osoba się znalazła, lub wykorzystanie jej niedołęstwa albo braku doświadczenia.

Umowy zawierają niekiedy dodatkowe zabezpieczenia interesów stron, takie jak:

• zadatek – określona suma pieniędzy lub rzecz za niewykonanie umowy; jeśli strona, która dała zadatek, wycofa się z transakcji, druga strona ma prawo ten zadatek zatrzymać;

• umowne prawo odstąpienia – zastrzeżenie, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w oznaczonym czasie prawo odstąpienia od umowy;

• odstępne – zapłata oznaczonej sumy pieniężnej za odstąpienie od warunków umowy;

• kara umowna – naprawienie szkody powstałej w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (tylko gdy dłużnik ponosi za to odpowiedzialność).

Odpowiedzialność cywilna

Polskie prawo rozróżnia dwa rodzaje odpowiedzialności cywilnej w zależności od źródła jej powstania:

• deliktową;

• kontraktową.

Źródłem odpowiedzialności deliktowej jest popełnienie deliktu, czyli czynu niedozwolonego. Powstaje ona przy łącznym wystąpieniu trzech przesłanek:

• szkody;

• czynu niedozwolonego;

• związku przyczynowo‑skutkowego między nimi.

Powstanie odpowiedzialności za czyn niedozwolony może być oparte na trzech zasadach:

1. winy (za czyny własne lub cudze: wina w nadzorze, np. nad dziećmi; wina w wyborze, np. za wybór nieodpowiedniego wykonawcy);

2. ryzyka (na skutek działania urządzeń z wykorzystaniem energii sił przyrody: pary, gazu, elektryczności);

3. słuszności (występuje bardzo rzadko, gdy odpowiedzialności nie można przypisać ani na zasadzie winy, ani ryzyka, a można ją jedynie wywieść z zasad współżycia społecznego).

Źródłem odpowiedzialności kontraktowej dłużnika względem wierzyciela jest umowa (kontrakt). Tytułem odpowiedzialności jest niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Powstanie odpowiedzialności zależy od łącznego wystąpienia trzech przesłanek:

• wystąpienia okoliczności, za które dłużnik odpowiada (przede wszystkim wina polegająca na niezachowaniu należytej staranności);

• wystąpienia szkody;

• związku przyczynowo‑skutkowego między naruszeniem zobowiązania a szkodą.

Podstawową okolicznością powodującą odpowiedzialność jest wina dłużnika, która polega na niezachowaniu należytej staranności. Kodeks wprowadza zasadę domniemania winy dłużnika. Uwolnienie się od odpowiedzialności odbywa się przez wykazanie, że za niewywiązanie się z umowy nie ponosi on winy.

Spadki

Polskie prawo spadkowe dzieli spadkobierców ustawowych na grupy dziedziczenia kolejno powoływane do spadku.

1. Do pierwszej grupy należą zstępni i małżonek spadkodawcy. Dziedziczą oni w równych częściach, jednak część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Udział spadkowy małżonka dziedziczącego z innymi spadkobiercami drugiej grupy wynosi zawsze połowę spadku, bez względu na liczbę innych spadkobierców. Jeśli spadkodawca nie pozostawił zstępnych (dzieci i wnuków), powołuje się drugą grupę dziedziczenia.

2. Do drugiej grupy zalicza się małżonka, rodziców, rodzeństwo i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy.

3. Gmina albo Skarb Państwa są spadkobiercami ustawowymi powołanymi do spadku w ostatniej kolejności, w przypadku braku krewnych.

Postępowanie cywilne

Uczestnicy postępowania cywilnegopostępowanie cywilnepostępowania cywilnego:

1. organ: sąd;

2. strony:

• powód – strona wnosząca o udzielenie ochrony prawnej – powództwo;

• pozwany – strona, przeciwko której do sądu zostało wniesione powództwo.

Strony muszą mieć zdolność sądową, procesową i np. w przypadku cudzoziemców, zdolność postulacyjnązdolność postulacyjnazdolność postulacyjną.

Zdolność sądową ma każda osoba fizyczna, choćby ubezwłasnowolniona, oraz osoby prawne. Mają ją też tzw. ułomne osoby prawne.

Zdolność procesową mają osoby fizyczne, prawne i tzw. ułomne osoby prawne. Brak zdolności procesowej cechuje osoby ubezwłasnowolnione oraz osoby fizyczne od chwili urodzenia do 13. roku życia. Osoby te mogą podejmować czynności prawne tylko przez przedstawiciela ustawowego.

Po obu stronach może występować więcej niż jedna osoba. Strony mogą korzystać z pomocy adwokata.

Podczas postępowania dowodowego sąd ma swobodę oceny dowodów z wyjątkiem dowodów z dokumentu (art. 246 Kodeksu postępowania cywilnego mówi o zakazie dowodzenia przeciw dokumentowi, jeżeli z ustawy lub umowy wynika, że czynność prawna musiała mieć charakter pisemny) i dowodów pochodzących z zeznań świadka, gdy dowody z przesłuchania stron mają charakter posiłkowy (art. 247 Kodeksu postępowania cywilnego; nie dotyczy to spraw małżeńskich).

Ciężar dowodzenia spoczywa na stronach procesowych, a nie na sądzie. Sąd może korzystać z prawa do przeprowadzenia dowodu z urzędu. Dzieje się tak zwłaszcza w postępowaniu nieprocesowym. Istnieją jednak wyjątki, np. ustalenie ojcostwa.

Sąd rozpoznaje w granicach określonych powództwem. Na przykład przy żądaniu odszkodowania nie może orzec kary większej, niż żąda tego powód. Pozwany może uznać roszczenie co do zasady, a nie kwestionować np. wysokości kary lub wnosić o odrzucenie (oddalenie) powództwa w całości. Sąd dąży do zawarcia ugody między stronami, a w przypadku gdy mają one rozbieżne stanowiska, prowadzone jest postępowanie dowodowe. Postępowanie cywilne ma charakter w pełni kontradyktoryjny. Jest sporem, który toczą przed sądem strony: powód i pozwany – to na nich spoczywa przeprowadzanie wszystkich dowodów i twierdzeń. Inaczej jest w postępowaniu karnym, gdzie to na sądzie spoczywa ustalenie prawdy materialnej i przeprowadzenie wszystkich niezbędnych do tego dowodów.

Apelacja

Sąd drugiej instancji kontroluje i usuwa błędy sądu pierwszej instancji. Powinien ostatecznie rozstrzygnąć sprawę: oddalić apelacjęapelacjaapelację albo zmienić wyrok (może również go uchylić). Sąd nie jest ograniczony podstawą zaskarżenia i ponownie bada sprawę merytorycznie. Strony mogą przywoływać nowe fakty i dowody.

Kasacja

Skarga kasacyjna jest nadzwyczajnym środkiem odwoławczym. Przysługuje ona stronom postępowania oraz Prokuratorowi Generalnemu i Rzecznikowi Praw Obywatelskich. Może być wniesiona od prawomocnego wyroku sądu drugiej instancji, postanowienia w sprawie oddalenia pozwu oraz umorzenia postępowania. Istnieje wiele wyłączeń dopuszczalności skargi o charakterze merytorycznym (np. gdy wartość przedmiotu sporu jest niższa niż 50 tysięcy zł; w sprawach o rozwód), co podyktowane jest dążeniem do zmniejszenia obciążenia Sądu Najwyższego nadmiarem spraw. W postępowaniu przed Sądem Najwyższym strony muszą korzystać z pomocy adwokata lub radcy prawnego. Skarga może zostać wniesiona w terminie dwóch miesięcy od doręczenia orzeczenia wraz z uzasadnieniem. Uwzględnia się tylko skargi dotyczące naruszenia prawa lub przepisów postępowania, które mogły mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Sąd Najwyższy rozpatruje skargę kasacyjną na posiedzeniu niejawnym. Rozpoznanie sprawy następuje w granicach zaskarżenia i podstaw. W trakcie postępowania głos jest udzielany obu stronom. Po rozpatrzeniu Sąd Najwyższy wydaje jeden z następujących wyroków:

• oddalenie kasacji;

• uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie do ponownego rozpatrzenia;

• zmiana zaskarżonego orzeczenia i orzeczenia co do istoty;

• uchylenie zaskarżonego orzeczenia i odrzucenie pozwu lub wniosku;

• uchylenie zaskarżonego orzeczenia i umorzenie postępowania.

Słownik