Bałkany

Półwysep Bałkański leży w Europie Południowej. Od zachodu graniczy z morzami – Adriatyckim i Jońskim, od wschodu – Czarnym i Marmara, a od południa – Egejskim. Powierzchnia półwyspu wynosi około 470 tys. kmIndeks górny 2².

Bałkany to jednak także określenie regionu historyczno‑kulturowego, charakteryzującego się wielokulturowością, wieloetnicznością oraz wieloreligijnością. Obok prawosławnych Greków, Rumunów i Bułgarów, półwysep zamieszkują prawosławni Czarnogórcy (według jednej opcji to naród odrębny od Serbów, według innej grupa etniczna w ramach narodu serbskiego), Macedończycy i Serbowie, muzułmańscy Bośniacy i Albańczycy, katoliccy Chorwaci i Słoweńcy. Można tam także spotkać Węgrów wyznających protestantyzm (ok. 1% ludności). Albańczycy i Węgrzy należą do ludów ugrofińskich, Grecy i Rumuni są ludami indoeuropejskimi, pozostałe narody mają korzenie słowiańskie.

Państwa bałkańskie geograficznie dzieli się na zachodnie i wschodnie. Wschodnie to Rumunia i Bułgaria. Do państw zachodnich zalicza się Grecję, Albanię oraz państwa powstałe na terenach byłej Jugosławii: Słowenię, Chorwację, Serbię, Bośnię i Hercegowinę, Czarnogórę, Macedonię Północną i Kosowo.

R14Jibj0jbdfq

Ilustracja przedstawia mapę fizyczną i polityczną Półwyspu Bałkańskiego. Na zachodzie znajduje się Chorwacja oraz Bośnia i Hercegowina, na północy Serbia, a na wschodzie Bułgaria. W środkowej części półwyspu znajdują się Czarnogóra, Macedonia i Albania. Na południu jest Grecja. Od zachodu półwysep położony jest nad Morzem Adriatyckim, od wschodu nad Morzem Czarnym, a od południa nad Morzem Jońskim i Morzem Egejskim. Półwysep Bałkański od północy graniczy ze Słowenią, Rumunią i częścią Włoch, a od wschodu z Turcją. Na Półwyspie Bałkańskim wyróżniono następujące miasta: Sarajewo w Bośni i Hercegowinie, Skopje w Macedonii, Podgoricę w Czarnogórze, Tiranę w Albanii, Sofię w Bułgarii oraz Ateny w Grecji.

Bałkany przed powstaniem Jugosławii

Północno‑zachodnia część półwyspu bałkańskiego w XIX w. pozostawała pod panowaniem osmańskim. Turcy nie zmuszali nikogo do wyrzekania się swojej wiary czy kultury, w wyniku czego świadomość narodowa w tym regionie rozwijała się wolniej niż w innych częściach Europy.

Zmiany na arenie międzynarodowej, wewnętrzne osłabienie imperium osmańskiego, sprzeczne interesy mocarstw w tym regionie oraz rozwój nacjonalizmu na terenach Bułgarii, Grecji oraz Austro‑Węgier zmieniły tę sytuację.

Chorwacja, znajdująca się w obrębie Austro‑Węgier, uzyskała w 1868 r. autonomię. W latach 1875–1878 doszło na Bałkanach do powstania w Bośni i Hercegowinie i wojny serbsko‑czarnogórsko‑tureckiej, co w połączeniu z wojną rosyjsko‑turecką, a następnie postanowieniami kongresu berlińskiegokongres berlińskikongresu berlińskiego, przyniosło duże zmiany na półwyspie. Serbia i Czarnogóra w wyniku tych wydarzeń uzyskały formalnie niepodległość. Pierwsza z nich została ogłoszona królestwem w 1882 r., ale była zależna od Austro‑Węgier. Druga – Czarnogóra, była księstwem, a w 1910 r. została przekształcona w Królestwo Czarnogóry. Natomiast Bośnia i Hercegowina dostały się pod panowanie Austro‑Węgier.

W 1912 r. doszło do I wojny bałkańskiej, kiedy to Serbia, Czarnogóra, Grecja i Bułgaria zaatakowały Turcję i ją pokonały, pozbawiając europejskich posiadłości. Wówczas na kongresie we Wlorze 28 listopada 1912 r. proklamowano niepodległość Albanii. Państwa zwycięskie nie doszły jednak do porozumienia i rok później doszło do II wojny bałkańskiej, podczas której Serbia, Czarnogóra, Grecja, Rumunia oraz Turcja pokonały Bułgarię. W wyniku tych wydarzeń Serbia umocniła swoją pozycję na Bałkanach. Przeciwwagą dla niej miała być Albania.

Nie ustabilizowało to jednak sytuacji w regionie, a zamach w Sarajewie serbskiego nacjonalisty na arcyksięcia Austro‑Węgier stał się przyczyną wypowiedzenia wojny Serbii przez Austro‑Węgry, co dało początek I wojnie światowej.

RaWqWaUWAswXl

Ilustracja przedstawia mapę z granicami państw na Bałkanach w 1912 roku. Na północy znajdują się od lewej Królestwo Serbii ze stolicą w Belgradzie oraz Królestwo Rumunii ze stolicą w Bukareszcie. Nad tymi państwami znajdują Austro-Węgry. Pod Królestwem Rumunii znajduje się Królestwo Bułgarii ze stolicą w Sofii. Na zachodzie znajduje się Królestwo Czarnogóry ze stolicą w Cetyni. Znaczną część Bałkanów, głównie środkową, zajmuje Imperium Osmańskie ze stolicą w Stambule. Na południu znajduje się Królestwo Grecji ze stolicą w Atenach.

Jugosławia

Po I wojnie światowej, 1 grudnia 1918 r., proklamowano powstanie Królestwa SHS (Serbów, Chorwatów i Słoweńców), któremu od początku jednak brakowało stabilności. W 1929 r. zmieniono jego nazwę na Królestwo Jugosławii. W niczym nie poprawiło to sytuacji kraju, w którym zaczęły powstawać separatystyczne organizacje terrorystyczne. Wśród nich szczególnie złą sławę zdobył Chorwacki Ruch Rewolucyjny – Ustasze, założony przez Ante Paweliča.

W czasie II wojny światowej – z łaski niemiecko‑włoskiego okupanta – Pawelič otrzymał zarząd Niepodległościowego Państwa Chorwackiego. Był on odpowiedzialny za eksterminację Serbów, Żydów i Cyganów. Nacjonalizm serbski w dużej mierze wyrósł właśnie na jej gruncie.

Po 1945 r. jedność Jugosławii wymuszana była rządami silnej ręki Josipa Broza‑TityJosipJosipa Broza‑Tity. W celu osłabienia serbskiego żywiołu dokonał on zresztą wielu różnie ocenianych posunięć – odtworzenia Czarnogóry i Macedonii oraz uznania za konstytucyjny naród jugosłowiański muzułmanów w Bośni i Hercegowinie. Po śmierci Tity, w 1980 r., rozpoczął się nieuchronny rozpad państwa, którego nie potrafił powstrzymać prezydent Serbii, a następnie Federalnej Republiki Jugosławii – Slobodan MiloševićSlobodanSlobodan Milošević.

R13bwG07Ezkwx

Mapa Jugosławi. W 1989 roku Jugosławia jest jednolitym państwem, które od północy sąsiaduje z Włochami, Austrią i Węgrami, od wschodu z Rumunią i Bułgarią, a od południa z Albanią i Grecją, od zachodu położone jest nad Morzem Adriatyckim.

R8HOy16dhBkVI

25 czerwca 1991 roku następuje pierwszy podział w północno‑zachodniej części Jugosławii. Powstają trzy obszary: jeden na północy z miastem Lublana, drugi z miastem Zagrzeb i trzeci z miastem Knin.

R19ZP9fZfC2gH

25 września 1991 roku następuje podział na południu, jest to obszar z miastem Skopje.

RVF0i6arwUYjC

3 marca 1992 roku następuje podział w środkowej części, powstaje duży obszar z miastem Sarajewo.

RQ0Iv12O1mVTP

7 kwietnia 1992 roku powstały obszar z miastem Sarajewo dzieli się na mniejsze obszary: na południu z miastem Mostar, na wschodzie i zachodzie z miastem Banja Luka, obszar z miastem Sarajewo zmniejszył się znacząco.

RlppAJmXet8kn

28 kwietnia 1992 roku pozostały teren Jugosławii na wschodzie rozpadł się ostatecznie i powstał duży obszar z miastem Belgrad.

Konflikt serbsko‑słoweński i serbsko‑chorwacki

Jako pierwsze zbuntowały się dwie najbogatsze republiki. Wiosną 1990 r. w Słowenii odbyły się wybory prezydenckie, w których wygrał zwolennik oderwania republiki od Jugosławii – Milan Kuczan. W Chorwacji natomiast przeprowadzono wybory parlamentarne, których niekwestionowanym zwycięzcą była proniepodległościowa Chorwacka Unia Demokratyczna. Jej lider – Franjo Tuđman – wkrótce został chorwackim prezydentem. Nie zdecydowano się jednak na oficjalne proklamowanie niepodległości.

RAplHLk5sK3Ik1

Mapa przedstawia Republikę Serbskiej Krajiny, która od północy graniczy ze Słowenią i Węgrami, od wschodu z Serbią, a od południa z Bośnią i Hercegowiną. Republika Serbskiej Krajiny posiada stolicę w Zagrzebiu. Na jej terenie kolorem czerwonym zaznaczono obszar wokół znacznej części Bośni i Hercegowiny oraz po wschodniej stronie na granicy z Serbią.

Słowenia uczyniła to dopiero po zorganizowanym 23 grudnia 1990 r. referendum. Chorwacja wciąż czekała na rozwój wydarzeń, choć już w lipcu jej parlament ograniczył prawa Serbów zamieszkujących KrajinęKrajinaKrajinę. W lutym 1991 r. władze Jugosławii zaproponowały uchwalenie nowej konstytucji z zapisem o luźnych więzach łączących obie republiki z Jugosławią, lecz w istocie nikomu już nie zależało na kompromisie.

W marcu doszło do pierwszych starć między Chorwatami a Serbami, którzy parę miesięcy wcześniej ogłosili powstanie Serbskiego Autonomicznego Regionu Krajiny.

Referendum w Chorwacji odbyło się 19 maja. 25 czerwca 1991 r. parlamenty Słowenii i Chorwacji ogłosiły deklarację niepodległości, nie została ona jednak uznana przez społeczność międzynarodową.

RDBiFjp1YftkE1

Zdjęcie przedstawia ceglano-betonową wieżę ciśnień. Jest ona mocno uszkodzona, w jej konstrukcji znajduje się wiele dziur. Na szczycie wieży powiewa na wietrze lekko poszarpana flaga. Jest to flaga składająca się z trzech poziomych pasów, od dołu niebieskiego, białego i czerwonego. Po jej lewej stronie widnieje godło z biało-czerwoną kratą. W tle zdjęcia widoczne jest bezchmurne niebo.

Wojna w Słowenii rozpoczęła się 27 czerwca 1991 r. od wkroczenia armii federalnej, lecz opór był większy niż się spodziewano. Poza tym prawdziwym celem Miloševicia była Chorwacja, dlatego pokój ze Słowenią podpisano już 8 lipca. Walki w Chorwacji trwały od 26 czerwca. Chorwaci walczyli jednocześnie z Serbami i prawie otwarcie z nimi współpracującą armią federalną zdominowaną przez Serbów. Mimo podpisania (przy pośrednictwie przedstawiciela EWG – lorda Petera Carringtona) porozumienia przez prezydentów Chorwacji i Serbii, walki stawały się coraz krwawsze. 25 września Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła rezolucję nakładającą embargo na dostawy broni do Jugosławii. Mimo to, w październiku, rozpoczęła się zakrojona na szeroką skalę ofensywa armii federalnej. Propozycja lorda Carringtona, zakładająca przekształcenie Jugosławii w luźną federację przy niezmienionych granicach, została odrzucona przez stronę serbską. Ponieważ okrucieństwo zarówno Serbów, jak i Chorwatów przybierało na sile, w listopadzie EWG nałożyła sankcje gospodarcze na Jugosławię.

Światem wstrząsnęła zwłaszcza zbrodnia w Vukovarze, gdzie Serbowie zamordowali wszystkich pacjentów, pielęgniarki i lekarzy z miejscowego szpitala. ONZ wysłała w rejon walk Cyrusa Vance’a, który zaproponował utworzenie trzech zdemilitaryzowanych stref obronnych chronionych przez siły pokojowe. Odpowiedzią Serbów było proklamowanie Serbskiej Republiki Krajiny ze stolicą w Kninie. Ofensywa armii federalnej traciła jednak na sile, a sankcje gospodarcze coraz wyraźniej dawały się odczuć. Chorwaci rozpoczęli odzyskiwanie zajętych terenów. W tym czasie otrzymali dodatkowe wsparcie moralne ze strony Niemiec, które – zaskakując społeczność międzynarodową – 23 grudnia 1991 r. uznały niepodległość Chorwacji i Słowenii.

RI2QR9go1rpSZ1

Ilustracja

Nowy rok rozpoczął się od rozejmu na zasadzie status quostatus quostatus quo. Rezolucją Rady Bezpieczeństwa ONZ utworzono siły rozjemcze UNPROFOR, których podstawowym celem było kontrolowanie przestrzegania rozejmu. Powierzono im również zadanie stworzenia warunków do powrotu uchodźców oraz do odtworzenia zniszczonej infrastruktury. Ich obecność nie powstrzymała Chorwatów przed styczniową ofensywą w Krajinie w 1993 r. Zakończyła się ona całkowitą klęską Chorwatów. Franjo Tuđman przy pomocy Niemców zbroił swoją armię, z drugiej strony zaproponował Serbom przyznanie szerokich swobód kulturalnych. Serbowie, którzy w 90% opowiadali się za połączeniem z nową Jugosławią, odrzucili tę propozycję. W styczniu 1994 r., dzięki mediacji dyplomacji rosyjskiej, ministrowie spraw zagranicznych: Chorwacji i nowej Jugosławii podpisali porozumienie o normalizacji stosunków.

RuQypzTS43gRr1

Ilustracja przedstawia czarny rysunek kontynentów na okrągłej siatce kartograficznej z dwiema gałązkami oliwnymi wokół. Jest on umieszczony na niebieskiej tarczy. Na górze jest napis: UNPROFOR. Na dole: UNMO.

Tymczasem Chorwacja odmówiła zgody na przedłużenie mandatu wojskom ONZ. Następstwem tego było zmniejszenie o połowę kontyngentu i zmiana jego charakteru. Na ostateczne rozwiązanie problemu Serbów Franjo Tuđman zdecydował się w 1995 r., wydając polecenie przeprowadzenia następujących po sobie ofensyw: „Błysk” w Slawonii i „Burza” w Krajinie. Wojska odniosły błyskawiczny sukces, w Krajinie jednak był on okupiony czystkami etnicznymi. Wojna chorwacko‑serbska zakończyła się 23 sierpnia 1996 r. podpisaniem porozumienia, w którym nowa Jugosławia zgodziła się na przynależność Slawonii do Chorwacji, a Chorwacja uznała ciągłość istnienia Jugosławii.

Serbia i Czarnogóra

RKCfw5iso4lw31

Zdjęcie przedstawia portret starszego mężczyzny. Ma on podłużną twarz ze zmarszczkami, jest łysiejący, ma siwe bokobrody z wąsami, wydatny nos oraz gęste brwi. Ubrany jest w bogato zdobiony mundur. Jest on przepasany szarfą. Po prawej stronie na mundurze widoczne są liczne medale oraz ordery.

Jako ostatnia do samodzielności podążyła Czarnogóra, która po II wojnie światowej pozostała w granicach Jugosławii jako republika związkowa. W 1992 r. utworzyła razem z Serbią Federalną Republikę Jugosławii (tzw. Nową Jugosławię), która w lutym 2004 r. przyjęła nazwę: Serbia i Czarnogóra. Szybko zaczęło dochodzić między nimi do nieporozumień. Czarnogóra coraz głośniej domagała się niepodległości. Czarnogórcy wprawdzie byli podzieleni na:

• Zielonych, czyli zwolenników utworzenia niezależnego państwa;

• Białych, czyli zwolenników dotychczasowej federacji.

Ci pierwsi mieli przewagę.

Referendum niepodległościowe, którego Czarnogórcy domagali się już w 2002 r., przełożono na 2006 r. W myśl dyrektywy Unii Europejskiej miało być ważne tylko wtedy, kiedy niepodległość poparłoby 55% obywateli. W referendum, które odbyło się 21 maja 2006 r., wzięło udział 87% uprawnionych do głosowania. Za niepodległością opowiedziało się 55,4%.

Słownik