Pijawki (Hirudinea) to grupa pierścienic, wśród których są organizmy padlinożerne, drapieżne i przystosowane do pasożytnictwa.

Większość pijawek to zwierzęta krwiopijne, będące czasowymi pasożytami kręgowców. Nieliczne są stałymi pasożytami ryb morskich.

Cechą charakterystyczną pierścienic (Annelida) jest metameriametameriametameria – segmentacja ciała. Jeżeli segmenty, ułożone jeden za drugim, mają podobną budowę, segmentację określa się jako homonomicznąmetameria homonomicznahomonomiczną. Jeżeli segmenty różnią się od siebie budową, segmentację określa się jako heteronomicznąmetameria heteronomicznaheteronomiczną. Segmenty niektórych pierścienic zaopatrzone są w parapodiaparapodia (pranóża)parapodia pełniące funkcję narządów lokomocyjnych lub w szczecinkiszczecinkiszczecinki.

Pijawki są wyspecjalizowaną grupą, u której segmentacja zewnętrzna nie pokrywa się z segmentacją wewnętrzną. Zwierzęta te nie mają parapodiów i szczecinek, a jama ciała jest zredukowana. Podobnie jak u innych pierścienic, u pijawek występują mięśnie okrężne i silnie rozwinięte mięśnie podłużne. Ponadto pijawki mają warstwę mięśni skośnych. Taka muskulatura nadaje ciału elastyczność, co umożliwia pijawkom sprawne poruszanie się.

R1ei7FoqfnGht

Pijawki odżywiające się płynami ciała, również krwią kręgowców, wykazują liczne przystosowania wynikające z pasożytniczego trybu życia.

Ciało pijawek jest grzbieto‑brzusznie spłaszczone, rzadko cylindryczne. Jego długość bywa rozmaita: waha się od 4 do ponad 300 mm.

Liczba słabo odgraniczonych od siebie segmentów budujących ciało jest stała: nie licząc pierwszego segmentu – prostomiumprostomiumprostomium – wynosi 33.
Segmenty są wtórnie podzielone na 2 do 14 pierścieni, co maskuje granice segmentów.

RoKBLkpligA1e

Odcinek głowowy zbudowany jest z prostomium i czterech kolejnych segmentów. Od strony brzusznej część głowowa tworzy przyssawkę gębową, którą pijawki wykorzystują do przyczepiania się i utrzymywania na ciele żywiciela. Druga, tylna przyssawka znajduje się na przeciwnym końcu ciała.

Przyssawki są również wykorzystywane przez pijawki do poruszania się.

Barwę ciała pijawki zawdzięczają komórkom barwnikowym – chromatoforom. Najczęściej pijawki przybierają odcienie brązu, czerni i zieleni. Wiele gatunków zmienia barwę. Nieliczne gatunki są bezbarwne i przezroczyste.

Pijawki do poszukiwania ofiary wykorzystują narządy zmysłów.

Środkowy pierścień każdego segmentu ma brodawki czuciowe, które pozwalają pijawkom kontrolować prąd wody.

Narządami wzroku u większości pijawek są światłoczułe komórki rozrzucone po całym ciele, występujące w tkance łącznej, pod warstwą epidermy. Niektóre pijawki mają oczy – fotoreceptory zbudowane z komórek światłoczułych otoczonych komórkami pigmentowanymi. Na przednich segmentach ciała może występować od jednej do dziesięciu par oczu. Oczy pijawek pasożytujących na rybach odbierają zmianę intensywności oświetlenia i ruch: reagują na przepływające ryby mogące stać się żywicielami pijawek.

Pijawki odżywiające się krwią kręgowców stałocieplnych wyczuwają temperaturę ofiary znajdującej się w wodzie za pomocą chemoreceptorów.

Pijawki badają skórę gospodarza, aby znaleźć odpowiednie miejsce do wgryzienia. Wykorzystują do tego bardzo czułe receptory chemiczne, cieplne i dotykowe, które najgęściej rozmieszczone są w okolicy górnej wargi.

Budowa wewnętrzna pijawek jest zbliżona do budowy innych grup pierścienic.

Największą specjalizację, związaną z pasożytniczym trybem życia, wykazuje układ pokarmowy.

Odżywianie się krwią przyczyniło się do wykształcenia szeregu przystosowań do pobierania i trawienia tego rodzaju pokarmu.

Układ pokarmowy rozpoczyna się otworem gębowym, położonym na dnie przyssawki gębowej. U niektórych pijawek otwór gębowy znajduje się przed przyssawką. W jamie gębowej niektórych pijawek znajdują się trzy półksiężycowate szczęki przecinające powłoki ciała żywiciela.

Jama gębowa prowadzi do gardzieli i dalej do przełyku. Razem tworzą jelito przednie.

R1VtP1bapIx0b

Gruczoły ślinowe produkują ślinę. Jej skład jest szczególną adaptacją do odżywiania się krwią. Ślina zawiera ok. 30 substancji chemicznych, w tym związki znieczulające i rozkurczające naczynia krwionośne żywiciela, których działanie jest natychmiastowe.

Jednym z tych związków jest hirudynahirudynahirudyna – białko przeciwzakrzepowe, umożliwiające przepływ krwi bez krzepnięcia podczas wysysania jej z żywiciela. Hirudyna zapobiega również krzepnięciu krwi zmagazynowanej w wolu, co pozwala na przechowywanie jej w stanie płynnym przez długi czas.

Płynna zawartość wola nie ogranicza elastyczności ciała i nie blokuje ruchów w czasie przemieszczania się pijawek między okresami żerowania.

Wole znajduje się tuż za jelitem przednim i rozpoczyna jelito środkowe. Wole ma liczne, rozgałęzione kieszenie. Maksymalna ilość kieszeni nie przekracza 11 par. W wolu magazynowana jest krew. Budowa wola jest przystosowaniem do szczególnego rodzaju pożywienia: zmagazynowana w wolu krew zapewnia pokarm pijawce na wiele tygodni, a niekiedy nawet na dwa lata.

Po napełnieniu wola krwią masa ciała pijawki wzrasta nawet dziesięciokrotnie.

Tylna część jelita środkowego jest prosta. Zachodzi w nim trawienie i wchłanianie pokarmu.

Pijawki trawią bardzo powoli i wytrzymują długo bez pokarmu.

Jelito tylne jest krótkie. Kończy się odbytem umiejscowionym po stronie grzbietowej, przed przyssawką tylną.

Pijawki ryjkowe (Rhynchobdellida) mają gardziel przekształconą w silnie umięśniony ryjek, który ma kształt wysuwanej rurki i służy do wysysania krwi. Wole ma liczne uchyłki.

Pijawki szczękowe (Arhynchobdellida) mają w jamie gębowej trzy szczęki służące do przecinania powłok ciała żywiciela. Krótka, silnie umięśniona gardziel działa jak pompa ssąca krew.

Budowa ściany ciała, która u pijawek spełnia wiele funkcji, także wykazuje rozmaite adaptacje do pasożytniczego trybu życia. Silne i niezwykle elastyczne mięśnie ściany ciała pozwalają na długotrwałe pływanie, pełzanie i ruchy oddechowe oraz pomagają pijawce pozostać przytwierdzoną do ofiary.

Wysoko rozwinięty i wyspecjalizowany ośrodkowy układ nerwowy jest kluczowy dla udanego polowania, lokalizacji żywicieli, wrogów i ogólnej koordynacji. Zwój nadgardzielowy pijawek unerwia prostomium, jamę gębową, gardziel i szczęki. Steruje funkcjami wydzielniczymi, ssania i gryzienia. Odbiera bodźce z receptorów smakowych, receptorów temperatury i oczu.

Rola pijawek jest ściśle związana z przystosowaniami tych zwierząt do pasożytnictwa:

• powodują szkody gospodarcze w hodowlach ryb – uszkadzając powłoki ciała, otwierają drogi na infekcje ryb;

• powodują osłabienie i śmierć ryb;

• powodują blokadę dróg oddechowych prowadzącą nawet do śmierci bydła korzystającego z wodopoju;

• są pasożytami zewnętrznymi dzikich zwierząt;

• są pasożytami zewnętrznymi człowieka;

• są żywicielami pośrednimi przywr, tasiemców;

• przenoszą wirusy;

• przenoszą pierwotniaki pasożytujące w krwi, np. świdrowce (Trypanoplasma i Trypanosoma);

• przyczyniają się do rozprzestrzeniania pierwotniaka gregaryny (Haemogregarina stepanovi) wśród żółwi błotnych;

• są pożywieniem dla drapieżnych bezkręgowców (np. raków, owadów wodnych i ich larw);

• są pokarmem dla ryb, ptaków wodnych i niektórych ssaków (np. kretów, jeży rzęsorków i nornic).

Metoda leczenia chorób pijawkami – hirudoterapia – jest znana od starożytności. W czerwcu 2004 r. Amerykańska Agencja Żywności i Leków (FDA) wprowadziła hirudoterapię do rejestru medycznych sposobów leczenia i zezwoliła na legalną dystrybucję pijawek przez zarejestrowane firmy.

Wskazania do leczenia pijawkami są szerokie, obejmują m.in. bóle głowy, nadciśnienie tętnicze, żylaki, cukrzycę, alergie, impotencję i choroby tarczycy.

W skład wydzieliny gruczołów ślinowych pijawki wchodzą:

• inhibitory krzepnięcia krwi – hirudyna i antystazyna;

• destabilaza – substancja o właściwościach przeciwbakteryjnych i powodujących wzrost komórek nerwowych;

• PC‑LS – czynnik przeciwpłytkowy i regulujący ciśnienie tętnicze krwi;

• triglicerydaza i, esteraza cholesterolowa, które rozkładają triglicerydy i cholesterol;

• inhibitory proteinaz o działaniu przeciwzapalnym;

• steroidy: kortyzol, dehydroepiandrosteron, progesteron, testosteron i estradiol;

• endorfiny.

Pijawka lekarska wykorzystywana jest przez człowieka do:

• wspomagania leczenia oraz regeneracji naczyń krwionośnych;

• leczenia choroby zatorowo‑zakrzepowejchoroba zatorowo‑zakrzepowachoroby zatorowo‑zakrzepowej;

• zapobiegania udarom niedokrwiennym mózguniedokrwienny udar mózguudarom niedokrwiennym mózgu, chorobom niedokrwiennym;

• odciągania krwi zbierającej się w tkankach z powodu ran lub operacji chirurgicznych;

• produkcji preparatów kosmetycznych i leczniczych normalizujących metabolizm białek i lipidów w skórze, poprawiających mikrokrążenie krwi i odpływ limfy przez co usuwających ociężałość nóg oraz poprawiajacych stan żylaków.

RN8mJFiaVmaMt

Zdjęcie przedstawia pijawką lekarską. Ma ubarwienie brunatne, z pomarańczowymi paskami wzdłuż ciała.

Słownik