Przeczytaj
odpowiedź na ankietę „Znaku”Z racji spełnianej funkcji społecznej pozwoliłem się zbyt jednostronnie zaliczyć do cechu uczonych, gdy tymczasem moja postawa najistotniejsza postawą uczonego nigdy nie była, raczej trochę artysty. Lecz zwłaszcza moralistymoralisty, filozofa kultury, układacza „tablic wartości”.
Źródło: Henryk Elzenberg, odpowiedź na ankietę „Znaku”.
W poszukiwaniu definicji wartości
Naukowe zainteresowania Elzenberga koncentrowały się na dość wąsko rozumianej aksjologiiaksjologii, tj. nauki o wartościach, ale – jak to sam doprecyzowywał – w rozumieniu nauki o wartościach pierwotnych. W zakres przedmiotu tak rozumianej nauki wchodzą, wydawałoby się, stosunkowo skromne zadania:
zdefiniowanie wartościwartości,
ustalenie ilości podstawowych wartości i ich zdefiniowanie,
określenie stosunków zachodzących między tymi wartościami (na przykład stosunki hierarchicznehierarchiczne).
Tym właśnie zadaniom Elzenberg poświęcił większość swojej pracy naukowej, nie osiągając zresztą wyników, które ostatecznie by go zadowoliły. Jego ambicjąambicją było bowiem stworzenie spójnego i kompletnego systemu aksjologicznego. Tymczasem nawet sama definicja wartości nie uzyskała zadowalającej go postaci. Pierwszym etapem dociekań Elzenberga było wyodrębnienie rozumienia pojęcia wartość. Zaczął od odrzucenia znaczenia ekonomicznego i matematycznego, następnie w wyniku szczegółowych analiz odrzucił wartości utylitarne (ze względu na korzyść) i hedoniczne (ze względu na przyjemność). Od tej pory poszukiwał wartości, które są wartościowe same dla siebie, a więc takich, które Arystoteles określał mianem autotelicznychautotelicznych, a stoicy (tutaj Elzenberg powoływał się na Senekę) – jako wartości, które posiadają dignitas (godność). W ten sposób Elzenberg doszedł do pojęcia wartości perfekcyjnej.
Aksjologia formalna Henryka ElzenbergaStan rzeczy W jest wartością perfekcyjną wtedy i tylko wtedy, gdy jest przy nim tak, jak powinno być.
Źródło: Urlich Schrade, Aksjologia formalna Henryka Elzenberga, „Studia Filozoficzne”, nr 12, 1986, s. 83–104.
Wartość została więc zdefiniowana za pomocą pojęcia powinności. Jeśli postrzegam jakiś stan rzeczy i jawi mi się on tak, że bez względu na wszelką moją korzyść i przyjemność jest tak, jak powinno być, to znaczy, że doświadczam wartości. Elzenberg twierdził przy tym, że doświadczenie to ma charakter intuicyjny, a nie racjonalny lub emocjonalny.
Opierając się na tej definicji, Elzenberg sformułował oryginalną koncepcję dobra i piękna. Dobro to wartość (stan rzeczy taki, jaki być powinien) przeżywana jako dyrektywa dla woli, zaś piękno to wartość (może być nawet ten sam stan rzeczy) przeżywana kontemplacyjnie, czyli w zachwycie. Przykładowo: widzimy młodego człowieka ustępującego staruszce miejsca w tramwaju i mówimy sobie w duchu: „Tak powinno być” − doświadczamy w ten sposób wartości. Jeżeli jednak do tego przeżycia dołącza się rodzaj nakazu dla naszej woli, że też tak należałoby czynić, to doświadczamy tej wartości jako dobra. Natomiast jeśli tylko się tym zachwycamy, nie dostrzegając, że w tym samym czasie my również moglibyśmy ustąpić miejsca stojącej obok starszej osobie, to znaczy, że doświadczyliśmy tej wartości jako piękna. Innymi słowy: Elzenberg uważał, że różnica między pięknem a dobrem jest subiektywna − tylko sama wartość jest obiektywna.
Wyjaśnij na przykładach Elzenberga definicję wartości.
Słownik
(gr. aksios — godny, cenny + logos — słowo, nauka) nauka o wartościach i o kryteriach wartościowania; też: konkretny system wartości
(łac. ambitio — ubieganie się o coś) silne pragnienie odniesienia sukcesu lub osiągnięcia doskonałości; poczucie godności własnej
(gr. hierarchia — urząd naczelnego kapłana) układ elementów jakiejś struktury uporządkowany od najwyższych do najniższych według określonego kryterium; też: grupa ludzi sprawujących władzę
(łac. moralis — dotyczący obyczajów) osoba nakłaniająca innych do przestrzegania zasad moralności; myśliciel lub pisarz zajmujący się zagadnieniami moralności
cechy, jakie można przypisać danej rzeczy lub sytuacji; w zależności od koncepcji filozoficznej wartości mają charakter obiektywny lub subiektywny
(gr. autós — sam + télos — cel, koniec) wartości stanowiące cel sam w sobie