Henryk Elzenberg odpowiedź na ankietę „Znaku”

Z racji spełnianej funkcji społecznej pozwoliłem się zbyt jednostronnie zaliczyć do cechu uczonych, gdy tymczasem moja postawa najistotniejsza postawą uczonego nigdy nie była, raczej trochę artysty. Lecz zwłaszcza moralistymoralistamoralisty, filozofa kultury, układacza „tablic wartości”.

123 Źródło: Henryk Elzenberg, odpowiedź na ankietę „Znaku”.
RMbxRGrIwVxGR1
Ilustracja interaktywna. Zdjęcie przedstawia mężczyznę, który siedzi w pokoju i czyta książkę. Ma krótkie włosy oraz nieduże wąsy. Ubrany jest w garnitur. Opisane elementy ilustracji interaktywnej. 1. Henryk Elzenberg (1887—1967) Był wybitnym polskim filozofem, eseistą i krytykiem literackim, specjalizującym się w aksjologii oraz filozofii kultury i religii. Wychowywany był przez ojca (matka zmarła, gdy miał kilka miesięcy), zamożnego prawnika, który, gdy przyszły filozof skończył dziewięć lat, posłał go na naukę do Szwajcarii. Elzenberg studiował literaturę francuską i starożytną na Uniwersytecie Paryskim. Był poliglotą — biegle władał francuskim, niemieckim, łaciną i greką, a bardzo dobrze znał również włoski, angielski i sanskryt. Większość tekstów, do których odnosił się w swoich pracach, znał więc w oryginale. Po uzyskaniu tytułu doktora w 1909 r. powrócił na krótko do kraju. W latach 1910—1912 wykładał literaturę francuską na Uniwersytecie w Neuchâtel. W czasie wojny (1914—1915) był ochotnikiem w Pierwszej Brygadzie Legionów, w wojnie polsko-bolszewickiej służył jako kanonier (1920). W latach 1917—1920 uczył języków w prywatnych szkołach. W tym czasie przebywał na dwumiesięcznym stypendium w Wiedniu (1918). W 1921 r. uzyskał habilitację na Uniwersytecie Jagiellońskim. Rozpoczął karierę akademicką − przed wojną m.in. na Uniwersytecie Warszawskim i Uniwersytecie Wileńskim. W czasie wojny prowadził tajne wykłady w Wilnie, w latach 1944—1946 wykładał na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Potem na dłużej związał się z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu (1946—1960), z przerwą w latach 1950—1956, kiedy to w wyniku interwencji władz został odsunięty od nauczania jako "niepoprawny idealista". 2. Elzenberg był perfekcjonistą. Spowodowało to, że za życia opublikował niewiele. Poza pracą habilitacyjną poświęconą Markowi Aureliuszowi i wcześniejszym esejem o Leibnizu ukazały się zaledwie trzy większe książki, dwie będące zresztą zbiorami esejów, a trzecia dziennikiem filozoficznym. Są to: Kłopot z istnieniem. Aforyzmy w porządku czasu (1963), Wartość i człowiek. Rozprawy z humanistyki i filozofii (1966) oraz Próby kontaktu. Eseje i studia krytyczne (1966). Po śmierci Henryka Elzenberga jego uczniowie i kontynuatorzy podjęli się edycji i wydania olbrzymiej spuścizny tekstów niepublikowanych. 3. Zainteresowania literackie Elzenberga spowodowały, że pierwszym naturalnym wyzwaniem, jakie sobie postawił, było poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o istotę piękna i dzieła sztuki. Ze względu zaś na różne przykre doświadczenia życiowe, zarówno osobiste, jak i narodu polskiego czy — jeszcze szerzej — ludzkości, stawiał sobie pytania natury moralnej, częściowo też historycznej. Czy dobro w tym świecie, wciąż od nowa turbowanym przez kolejne wcielenia barbarzyńców, ma jakieś szanse? Czy wobec otaczającej nas bezmyślności i braku gustu zajmowanie się sztuką ma jeszcze jakiś sens? Z pewną niechęcią przy tym Elzenberg określał się mianem uczonego, akademika, interesowało go bowiem spojrzenie szersze, uwzględniające wrażliwość artystyczną.
Źródło: https://commons.wikimedia.org/, licencja: CC BY-SA 3.0.

W poszukiwaniu definicji wartości

Naukowe zainteresowania Elzenberga koncentrowały się na dość wąsko rozumianej aksjologiiaksjologiaaksjologii, tj. nauki o wartościach, ale – jak to sam doprecyzowywał – w rozumieniu nauki o wartościach pierwotnych. W zakres przedmiotu tak rozumianej nauki wchodzą, wydawałoby się, stosunkowo skromne zadania:

  • zdefiniowanie wartościwartościwartości,

  • ustalenie ilości podstawowych wartości i ich zdefiniowanie,

  • określenie stosunków zachodzących między tymi wartościami (na przykład stosunki hierarchicznehierarchiahierarchiczne).

Tym właśnie zadaniom Elzenberg poświęcił większość swojej pracy naukowej, nie osiągając zresztą wyników, które ostatecznie by go zadowoliły. Jego ambicjąambicjaambicją było bowiem stworzenie spójnego i kompletnego systemu aksjologicznego. Tymczasem nawet sama definicja wartości nie uzyskała zadowalającej go postaci. Pierwszym etapem dociekań Elzenberga było wyodrębnienie rozumienia pojęcia wartość. Zaczął od odrzucenia znaczenia ekonomicznego i matematycznego, następnie w wyniku szczegółowych analiz odrzucił wartości utylitarne (ze względu na korzyść) i hedoniczne (ze względu na przyjemność). Od tej pory poszukiwał wartości, które są wartościowe same dla siebie, a więc takich, które Arystoteles określał mianem autotelicznychwartości autoteliczneautotelicznych, a stoicy (tutaj Elzenberg powoływał się na Senekę) – jako wartości, które posiadają dignitas (godność). W ten sposób Elzenberg doszedł do pojęcia wartości perfekcyjnej.

Urlich Schrade Aksjologia formalna Henryka Elzenberga

Stan rzeczy W jest wartością perfekcyjną wtedy i tylko wtedy, gdy jest przy nim tak, jak powinno być.

3213 Źródło: Urlich Schrade, Aksjologia formalna Henryka Elzenberga, „Studia Filozoficzne”, nr 12, 1986, s. 83–104.

Wartość została więc zdefiniowana za pomocą pojęcia powinności. Jeśli postrzegam jakiś stan rzeczy i jawi mi się on tak, że bez względu na wszelką moją korzyść i przyjemność jest tak, jak powinno być, to znaczy, że doświadczam wartości. Elzenberg twierdził przy tym, że doświadczenie to ma charakter intuicyjny, a nie racjonalny lub emocjonalny.

Opierając się na tej definicji, Elzenberg sformułował oryginalną koncepcję dobra i piękna. Dobro to wartość (stan rzeczy taki, jaki być powinien) przeżywana jako dyrektywa dla woli, zaś piękno to wartość (może być nawet ten sam stan rzeczy) przeżywana kontemplacyjnie, czyli w zachwycie. Przykładowo: widzimy młodego człowieka ustępującego staruszce miejsca w tramwaju i mówimy sobie w duchu: „Tak powinno być” − doświadczamy w ten sposób wartości. Jeżeli jednak do tego przeżycia dołącza się rodzaj nakazu dla naszej woli, że też tak należałoby czynić, to doświadczamy tej wartości jako dobra. Natomiast jeśli tylko się tym zachwycamy, nie dostrzegając, że w tym samym czasie my również moglibyśmy ustąpić miejsca stojącej obok starszej osobie, to znaczy, że doświadczyliśmy tej wartości jako piękna. Innymi słowy: Elzenberg uważał, że różnica między pięknem a dobrem jest subiektywna − tylko sama wartość jest obiektywna.

Polecenie 1

Wyjaśnij na przykładach Elzenberga definicję wartości.

RKFkcrY1jBn3k
(Uzupełnij).

Słownik

aksjologia
aksjologia

(gr. aksios — godny, cenny + logos — słowo, nauka) nauka o wartościach i o kryteriach wartościowania; też: konkretny system wartości

ambicja
ambicja

(łac. ambitio — ubieganie się o coś) silne pragnienie odniesienia sukcesu lub osiągnięcia doskonałości; poczucie godności własnej

hierarchia
hierarchia

(gr. hierarchia — urząd naczelnego kapłana) układ elementów jakiejś struktury uporządkowany od najwyższych do najniższych według określonego kryterium; też: grupa ludzi sprawujących władzę

moralista
moralista

(łac. moralis — dotyczący obyczajów) osoba nakłaniająca innych do przestrzegania zasad moralności; myśliciel lub pisarz zajmujący się zagadnieniami moralności

wartości
wartości

cechy, jakie można przypisać danej rzeczy lub sytuacji; w zależności od koncepcji filozoficznej wartości mają charakter obiektywny lub subiektywny

wartości autoteliczne
wartości autoteliczne

(gr. autós — sam + télos — cel, koniec) wartości stanowiące cel sam w sobie