Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Miłość i śmierć

Do najsłynniejszych dzieł literatury światowej należą te, które ukazują potęgę miłości ‒ uczucia potężniejszego niż śmierć. Sonety włoskiego humanisty potwierdzają jego miłość do ukochanej LaurysonetyLaury, mimo że już umarła. Groby Tristana i IzoldyTristan i IzoldaTristana i Izoldy połączył krzak głogu – kochanków nie rozdzieliła nawet śmierć. Julia i RomeoJulia i RomeoJulia i Romeo zostali pochowani obok siebie – ich związek trwał także po odejściu z tego świata. Do opowieści mówiących o próbie pokonania śmierci przez ukochanych należy też mit o Orfeuszu i Eurydyce, będący pierwowzorem późniejszych historii o tych bohaterach.

R96Af8e6jqV9w
Źródło: Hugues Merle, Tristan i Izolda, XIX w., domena publiczna.

Mit o Orfeuszu i Eurydyce

Zygmunt Kubiak Mitologia Greków i Rzymian

Genealogię Orfeusza podawano rozmaicie. […] Orfeusz więc przyszedł na świat w TracjiTracjaTracji, skąd powszechnym zdaniem dzisiejszej nauki nawiedził Grecję kult dionizyjskikult dionizyjskikult dionizyjski. Nie można ani wykluczyć, ani wykazać, iż jest on osobą historyczną, założycielem tego, co nazywamy orfizmemorfizmorfizmem, prorokiem przeistoczonym w micie. Nie spotykamy jego imienia ani w IliadzieOdysei, […] ani w epice przypisywanej HezjodowiHezjodHezjodowi. […] Imię to […] nie ma uświęconej przez dykcjonarzedykcjonarzdykcjonarze etymologii, […] jednak […] nasuwają się chyba dwa rdzenie: ten, który jest zawarty w wyrazie orphanos, „sierocy”, i ten, który oznacza ciemność – orphne, „ciemność nocy”, „noc”. […]

Dosyć stara, poświadczona przynajmniej w V wieku przed Chr., jest tradycja o miłości Orfeusza i Eurydike […]:

Gdybym miał mowę i śpiew Orfeusza,
By córkę Demeter lub małżonka córkicórka Demeter lub małżonek córkicórkę Demeter lub małżonka córki
Pieśniami zaczarować, a ciebie wyrwać z Hadesu,
Zszedłbym tam, i ani pies Plutonapies Plutonapies Plutona, ani
Wsparty na wiośle przewoźnik dusz, CharonCharonCharon,
Nie zatrzymałby mnie, aż wywiódłbym cię na światło.

Jak więc Dionizos po matkęDionizosDionizos po matkę, Orfeusz zstąpił do podziemia po żonę. Zdaje się, że w epoce klasycznej […] rozmaite krążyły pogłoski o tej wyprawie. […] W końcu jednak zapanowała taka tradycja, jaką […] przedstawiają zwłaszcza poeci łacińscy: […] Wergiliuszowe GeorgikiWergiliuszowe GeorgikiWergiliuszowe Georgiki […] i Owidiuszowe PrzemianyOwidiuszowe PrzemianyOwidiuszowe Przemiany […].

Imię […] jest dosyć banalne, znaczy: „Szerokowładna”, więc krotko mówiąc – księżniczka. Była dryadą […]. Dryady […] zrazu były boginkami dębów […], potem stały się nimfami wszystkich drzew. […] Jedną z takich słodkich, ale i groźnych istot była Eurydike. Orfeusza kochała wiernie. Jeśli wierzyć wersji podanej przez Wergiliusza w Georgikach […], wąż ukryty w wysokiej trawie ukąsił ją śmiertelnie w stopę wtedy, gdy nieprzytomnie uciekała przed chcącym ją zniewolić Aristajosem […] opiekunem stad, ogrodów i pasiek […]. Nad umarłą Eurydike płaczą góry i rzeki, zwłaszcza trackie. Orfeusz schodzi do podziemia […].

Zapłakane siostrzane dryady, lamentem
Napełniły wyżynę gór. […] A on, by ukołysać swoją chorą miłość,
Szedł samotny, z cytarą, i w pustce nad morzem
Ciebie, małżonko słodka, kiedy dzień się budził
I gdy gasnął, opiewał, tylko ciebie. Wreszcie
Wszedł w wąwozy Tenaruwąwozy Tenaruwąwozy Tenaruwyniosłe Disa Bramywyniosłe Disa bramywyniosłe Disa Bramy, i zaciemnione czarną trwogą bory,
Gdzie są ManyManyMany i groźny król, i serca, które
Nie ulegają ludzkim błaganiom. A jednak,
Na dźwięk tej pieśni, z głębi powstały
Cienie, wiotkie obrazy, duchy, tłum niezmierny,
Niby ptaki, co tłoczą się pośród gałęzi,
Pod liśćmi, kiedy burza wygnała je z gór. […]
W powrocie przetrwał wszystkie próby. Z odzyskaną
Eurydike, kroczącą z tyłu (ProzerpinaProzerpinaProzerpina
Tak nakazała), wracał do świata, gdzie wiatr
Wieje wśród pól, i nagle, już na samym progu
Światłości dziennej, wielka tęsknota (szaleństwo
Zaiste przebaczenia godne, gdyby Many
Potrafiły przebaczać) zaćmiła mu zmysły
I stanął, obłąkany, spojrzał w tył. Niestety,
Stracone wszystkie trudy, złamane układy
Bezlitosnym ciemności władcą. Grzmot potrójny
Przetoczył się nad mrokiem AwernuAwern (Awernus)Awernu. Krzyczała:
„Cóż to jest za szaleństwo, które mnie zgubiło
I ciebie, Orfeuszu? Wyrok mnie okrutny
Wzywa z powrotem. Oczy mrużą się i gasną. […]”
Co miał czynić Orfeusz, dokąd pójść, gdy żonę
Po raz drugi utracił? Jakim teraz płaczem
Mógłby jeszcze poruszyć i Many, i bóstwa?

dl Źródło: Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1998, s. 353–358.

Orfeusz i Eurydyka na greckiej płaskorzeźbie

W kilku muzeach europejskich (np. w Neapolu i Berlinie) można znaleźć podobne płaskorzeźby, będące kopiami dzieła. Przedstawiają one Eurydykę zwróconą ku Orfeuszowi trzymającemu lirę i wyciągającemu rękę ku żonie. Choć dłoń Eurydyki spoczywa na ramieniu Orfeusza i oboje patrzą sobie w oczy, nie mogą pozostać razem. Rękę kobiety trzyma HermesHermesHermes, boski posłaniec, który jako psychopompospsychopompospsychopompos towarzyszył duszom zmarłych w drodze do zaświatów. Obecność Hermesa jest symbolem zbliżającego się rozstania ukochanych aż do chwili śmierci Orfeusza.

R71SpWuCupKR9
Hermes, Orfeusz i Eurydyka
Źródło: shakko, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Orfeusz – kochanek, poeta i kapłan

Orfeusz należy do najważniejszych bohaterów mitologii greckiej, choć nie jest postacią jednoznaczną. Najbardziej znany jest jako tragiczny kochanek, który nie zdołał wyswobodzić swej żony z podziemi. Wskazuje się również na jego poetycki talent: dzięki grze na lirze i śpiewowi miał wpływać nawet na dzikie zwierzęta oraz drzewa. Szczególnie interesujący wydaje się jeszcze jeden motyw związany z Orfeuszem – uważa się go za założyciela sekty orfikóworfikorfików, która powstała w VII lub VI w. p.n.e. Jej członkowie powoływali się na nauki Orfeusza, który miał poznać zaświaty, wobec czego mógł przekazać wiedzę o tym, co z człowiekiem dzieje się po śmierci.

Francesco Petrarka (1304‒-1374)
Tristan i Izolda
Julia i Romeo
Tracja
kult dionizyjski
orfizm
Hezjod
dykcjonarz
córka Demeter lub małżonek córki
pies Plutona
Charon
Wergiliuszowe Georgiki
Owidiuszowe Przemiany
wąwozy Tenaru
wyniosłe Disa bramy
Many
Ereb
Awern (Awernus)
Fidiasz
psychopompos
orfik
Hermes
Prozerpina
Dionizos
sonety

Słownik

orfizm
orfizm

nurt religijny w starożytnej Grecji, związany z mistyką i wiarą w wędrówkę duszy; założycielem tego nurtu miał być Orfeusz