Prawo rzeczowe

Do najważniejszych pojęć (instytucji) prawa rzeczowego zaliczamy:

• współwłasność (ułamkową i łączną);

• nieruchomości i ruchomości;

• użytkowanie wieczyste i użytkowanie;

• posiadanie i służebność;

• hipotekę i zastaw.

Współwłasność (ułamkowa i łączna)

Współwłasność w sensie prawnym oznacza, że jedno prawo (np. prawo własności jakiejś nieruchomości) przysługuje kilku osobom – współwłaścicielom. Prawo polskie przewiduje dwa rodzaje współwłasności:

• współwłasność łączną;

• współwłasność o charakterze ułamkowym.

Współwłasność ułamkowa występuje wtedy, gdy udział każdego współwłaściciela we wspólnym prawie jest jakimś ułamkiem kwotowym, np. dwie osoby są współwłaścicielami nieruchomości i każda ma połowę. Udział współwłaściciela określa zakres jego uprawnień do przedmiotu współwłasności.

Z udziałem współwłaściciela wiążą się różne prawa i obowiązki, np.:

Inny typ to współwłasność łączna, która istnieje tylko w określonych przypadkach, np. jako wspólnota majątkowa małżonków. Ta współwłasność jest związana z określonymi stosunkami prawnymi o charakterze osobistym, bez których nie istnieje. Nie ma w niej ułamkowego zakresu uprawnień – ma ona charakter bezudziałowy. W takiej formie współwłasności, dopóki ona trwa, współwłaściciel nie może rozporządzać swoim prawem. Przedmiotem jest cała masa majątkowa, a nie współwłasność jednej rzeczy. Gdy zaś ustaje stosunek podstawowy, np. wspólność majątkowa małżeńska, współwłasność łączna zmienia się we współwłasność ułamkową.

R1FBoygywqLS4

Zdjęcie przedstawia duży, drewniany dom ze spadzistym dachem i szeroką werandą. Dom otoczony jest trawnikiem.

Nieruchomości i ruchomości

Jednym z rodzajów rzeczy jest nieruchomość. To część powierzchni ziemskiej, która jest odrębnym przedmiotem własności (grunty). To także budynki trwale związane z danym gruntem lub części takich budynków, jeśli w ramach przepisów szczególnych są one odrębne od gruntu jako przedmiot własności.

Wszystko to, co nie jest nieruchomością, jest ruchomością.

Użytkowanie wieczyste

Osoba w ramach użytkowania wieczystego może korzystać z gruntu z wyłączeniem innych osób na podstawie przepisów kodeksu cywilnego w granicach określonych przez ustawy oraz zasady życia społecznego, a także przez umowę o oddanie gruntu Skarbu Państwa lub gruntu należącego do jednostek samorządu terytorialnegojednostka samorządu terytorialnegojednostek samorządu terytorialnego. Użytkownik wieczysty może rozporządzać swoim prawem w tych samych granicach i z wyłączeniem osób trzecich – to istota użytkowania wieczystego. Prawo do takiego użytkowania może być zbyte, gdy grunty zostaną sprzedane lub obciążone innym prawem czy przedmiotem dziedziczenia. Użytkownik, gdy tylko nabywa użytkowanie wieczyste jakiegoś gruntu, na którym znajduje się nieruchomość, ma do niej pełne upoważnienie z mocy prawa.

Grunt może być oddany w użytkowanie wieczyste na maksymalnie 99 lat, ale w wyjątkowych okolicznościach istnieje możliwość oddania gruntu na inny okres – nie krótszy niż 40 lat. Okres użytkowania można wydłużyć, gdy upłynie podstawowy czas zawarty w pierwszej umowie i podobnie jest to od 40 do 99 lat. Odmowa przedłużenia następuje tylko ze względu na ważny interes społeczny. Prawo użytkowania wieczystego można przekształcić w prawo własności nieruchomości. Osoby zainteresowane mogą się o nie ubiegać na podstawie wniosku o wydanie decyzji administracyjnejdecyzja administracyjnadecyzji administracyjnej. Decyzję taką wydaje organ administracji publicznej.

Użytkowanie

Jednym z ograniczonych praw rzeczowych jest użytkowanie. Polega ono na obciążeniu rzeczy prawem do jej używania i pobierania jej pożytków. Powstaje ono w ramach umowy stron. Stronami są tu właściciel obciążanej nieruchomości oraz osoba, która nabywa prawo. Co możemy obciążyć użytkowaniem? Rzecz ruchomą, nieruchomość (ew. jej oznaczoną część lub udział we współwłasności) lub prawo (tylko zbywalne). Użytkownie może być bezterminowe lub ograniczone terminem, a także odpłatne lub nieodpłatne. Jest to prawo niezbywalne, związane z osobą, na rzecz której je ustanowiono, i wygasa wraz ze śmiercią użytkownika, jeśli jest nim osoba fizycznaosoba fizycznaosoba fizyczna, albo z chwilą ustania bytu osoby prawnejosoba prawnaosoby prawnej. Użytkowanie przestaje mieć moc również wtedy, gdy użytkownik przez okres dziesięciu lat nie wykonuje swojego prawa.

Posiadanie

Posiadanie polega na faktycznej władzy nad rzeczą. Składa się ono z dwóch elementów:

• faktycznego władztwa nad rzeczą;

• woli władania rzeczą dla siebie.

W kodeksie cywilnym znajdziemy rozróżnienie na posiadanie samoistne i zależne. Również posiadacze dzielą się na samoistnych i zależnych. Posiadacz samoistny włada faktycznie i zamiarem takiej osoby jest władanie dla siebie. Nawet jeśli posiadacz ma świadomość, że nie jest właścicielem rzeczy, ale posiada ją tak, jakby nim był, następuje posiadanie samoistne. Z kolei z posiadaniem zależnym są związane inne niż własność prawa podmiotowe. Takie posiadanie może powstać przez zawarcie określonej umowy, która dotyczy czasowego korzystania z rzeczy. Co ważne, nawet jeśli posiadacz jest w złej wierze, zabrania się naruszania cudzego posiadania.

Służebność

Służebność jest ograniczonym prawem rzeczowym. Obciąża ono nieruchomość służebną po to, by zwiększyć użyteczność innej nieruchomości. Tę z kolei nazywamy władnącą. Służebność może zapewnić też zaspokojenie określonych potrzeb osoby fizycznej – chodzi o służebność osobistą, czyli np. mieszkania. Taka służebność ogranicza możliwości dysponowania daną nieruchomością przez właściciela.

Służebność można nabyć na podstawie:

• umowy;

• orzeczenia sądowego;

• zasiedzenia;

• decyzji administracyjnej.

Służebność gruntowa i osobista jest co do zasady taka sama. Dzielimy ją na:

Wykonywanie służebności ma być jak najmniej inwazyjne dla korzystania z nieruchomości obciążonej. Służebność osobista w odróżnieniu od gruntowej jest niezbywalna i nie podlega dziedziczeniu. Wygasa ona wskutek śmierci uprawnionego. Z kolei służebność przesyłu można ustanowić jedynie na rzecz przedsiębiorcy, który ma wybudować lub jest właścicielem urządzeń służących do przesyłu, czyli np. sieci energetycznej, wodociągowej lub kanalizacyjnej. Przedsiębiorca może w określonym zakresie korzystać z tych urządzeń zgodnie z ich przeznaczeniem. Może zatem przeprowadzić linię energetyczną czy kanalizacyjną i ma prawo do dokonywania remontów oraz usuwania awarii takich urządzeń.

R7GAWBP86r404

Zdjęcie przedstawia starszą kobietę. Kobieta wygląda przez okno. Uśmiecha się.

Hipoteka

Hipoteka jest prawem rzeczonym ograniczonym. Właściciel nieruchomości, która jest objęta hipoteką, może ją użytkować i korzystać z niej, ale nie jest w stanie swobodnie zbyć lub przekazać do niej praw własności bez wiedzy wierzyciela.

Gdyby właściciel nie był w stanie spłacić swojego zobowiązania finansowego, wierzyciel może przejąć nieruchomość na własność. Może też żądać od komornika zajęcia danej nieruchomości, sprzedania jej na aukcji oraz rozliczenia zaległego zobowiązania. Gdy tylko dług hipoteczny jest spłacony, zobowiązanie to wygasa. Prawo właściciela do rozporządzania daną nieruchomością znowu staje się pełne.

Zastaw

Zastaw to ograniczone prawo rzeczowe, które służy zabezpieczeniu oznaczonej wierzytelności. Gdy nie da się zaspokoić roszczeń wierzyciela przez dłużnika, taki wierzyciel może sprzedać rzecz objętą zastawem, wykorzystując przy tym możliwości komornika sądowego.

Strony zastawu to zastawnik, czyli wierzyciel z zabezpieczoną wierzytelnością, oraz zastawca – dłużnik, którego rzeczy są zastawione. Wierzyciel ma pierwszeństwo do zaspokojenia się z zastawionej rzeczy, o ile inni wierzyciele nie mają ustanowionego wcześniej zastawu na tej samej rzeczy. Zastaw można stanowić tylko na rzeczach ruchomych oraz prawach zbywalnych w drodze umowy między właścicielem a wierzycielem. Zastaw wygasa z chwilą wygaśnięcia wierzytelności.

Prawo spadkowe

Do najważniejszych pojęć (instytucji) prawa spadkowego zaliczamy:

• spadkodawcę, spadkobiercę, spadek;

• dziedziczenie.

Spadkodawca

Spadkodawcą jest osobą fizyczną, której prawa i obowiązki majątkowe o charakterze cywilnoprawnym przechodzą po jej śmierci na spadkobierców, czyli następców prawnych.

Spadkobierca

Spadkobierca to osoba fizyczna lub osoba prawna, która wstępuje w ogół praw i obowiązków spadkodawcy zgodnie z zasadami określonymi w prawie spadkowym.

Spadek

Spadek to ogół podmiotowych praw i obowiązków majątkowych zmarłego, które przechodzą z chwilą jego śmierci na jednego lub kilku spadkobierców, przy czym te prawa i obowiązki muszą mieć charakter cywilnoprawny.

Dziedziczenie

Dziedziczenie to przejście wskutek śmierci spadkodawcy ogółu praw i obowiązków majątkowych objętych spadkiem na jednego lub kilku spadkobiorców. Inaczej określane jako spadkobranie.

R4rfmkN2dqYnb

Zdjęcie przedstawia stację benzynową ORLEN. Przy dystrybutorach stoją samochody. Przy wjeździe stoi wysoka tablica z cenami poszczególnych paliw.

Dziedziczenie ustawowe

Dziedziczenie ustawowe zachodzi wtedy, gdy zmarły nie pozostawił po sobie ważnego testamentu. O tym, kto będzie po nim dziedziczył, rozstrzygają wówczas przepisy ustawy – kodeksu cywilnego.

Zasady dziedziczenia ustawowego

Kodeks cywilny dzieli spadkobierców na kilka grup. Ma to istotne znaczenie, ponieważ osoby z dalszej grupy dziedziczą tylko wtedy, gdy nie nastąpiło dziedziczenie z grupy przed nimi.

Grupy spadkobierców ustawowych są następujące:

• dzieci (i potomkowie dzieci) spadkodawcy dziedziczące razem z małżonkiem spadkodawcy;

• małżonek spadkodawcy, rodzice, rodzeństwo i potomkowie rodzeństwa spadkodawcy;

• dziadkowie spadkodawcy i potomkowie dziadków;

• pasierbowie;

• gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Polsce.

Dziedziczenie ustawowe dzieci i małżonka

W pierwszej kolejności dziedziczą dzieci zmarłego i jego małżonek według następujących zasad:

• dzieci i małżonek spadkodawcy dziedziczą w równych częściach;

• część przypadająca małżonkowi spadkodawcy nie może być mniejsza niż ¼ spadku.

Jeśli dziecko spadkodawcy zmarło przed jego śmiercią, to udział w spadku, który przypadałby na nie, przechodzi na potomków danego dziecka. W tym przypadku więc wnuki spadkodawcy dzielą się częścią po swoim rodzicu. Jeśli spadkodawca w chwili śmierci nie pozostawał w związku małżeńskim, ale miał dzieci, to przypada im cały spadek. Małżonek rozwiedziony nie dziedziczy po byłym małżonku – wyjątkiem jest sytuacja, gdy zostaje uwzględniony w testamencie. Podobnie nie dziedziczy małżonek, który pozostaje w separacji orzeczonej przez rząd.

Dziedziczenie ustawowe małżonka i rodziców spadkodawcy

Jeżeli małżonek spadkodawca nie miał potomków, jego spadkobiercami będą, oprócz małżonka, także rodzice. Otrzymają oni:

• małżonek spadkodawcy – ½ spadku;

• rodzice spadkodawcy – każde z nich po ¼ spadku.

Spadek w całości obejmą rodzice spadkodawcy (po połowie), gdy spadkodawca nie miał potomków ani nie pozostawił małżonka.

Dziedziczenie ustawowe przez rodzeństwo spadkodawcy

Spadek trafia do rodzeństwa spadkodawcy tylko wtedy, gdy miał trafić do jego rodziców, a jedno z nich (lub oboje) już nie żyje. Udział rodzica jest dzielony po równo między rodzeństwo spadkodawcy.

Dziedziczenie ustawowe przez potomków rodzeństwa

Może ono dojść do skutku, jeżeli:

• spadkodawca nie zostawił po sobie potomków;

• któreś z rodziców spadkodawcy nie żyje;

• któreś z rodzeństwa spadkodawcy nie żyje, jednak żyje potomek tego rodzeństwa.

Dziedziczenie ustawowe przez dziadków

Również dziadkowie mają możliwość dziedziczenia. Gdy zmarły nie pozostawił:

• potomków;

• małżonka;

• rodziców;

• rodzeństwa ani potomków rodzeństwa.

Dziadkowie dziedziczą spadek w równych częściach, a więc po ¼ spadku. Jeśli któreś z nich zmarło, zanim zmarł wnuk, udział w spadku takiego dziadka przechodzi na jego potomków. Jeżeli dziadek nie miał potomków, to jego część przypada po równo pozostałym dziadkom.

Dziedziczenie ustawowe przez pasierbów

Dziedziczenie ustawowe może też obejmować pasierbów spadkodawcy. Podstawowym warunkiem dziedziczenia przez pasierbów spadkodawcy jest to, aby w chwili śmierci spadkodawcy nie było przy życiu:

• małżonka spadkodawcy;

• krewnych spadkodawcy, tj. rodziców, rodzeństwa i potomków rodzeństwa, dziadków i potomków dziadków.

Dodatkowo, aby pasierb mógł dziedziczyć, muszą nie żyć także jego rodzice biologiczni.

Dziedziczenie ustawowe przez gminę lub skarb państwa

Jeżeli spadkodawca nie ma spadkobierców, to spadek po nim przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Polsce, a jeżeli nie da się ustalić tego miejsca albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, wówczas spadek przypada skarbowi państwa.

Dziedziczenie testamentowe

Każda osoba, która ma pełną zdolność do czynności prawnychzdolność do czynności prawnychzdolność do czynności prawnych, ma prawo rozporządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci przez sporządzenie testamentu. Powołuje w nim do całości lub części spadku jedną lub kilka osób. Taki testament może też odwołać w każdej chwili w całości lub części. Odwołanie następuje przez sporządzenie nowego testamentu albo przez zniszczenie lub pozbawienie cech stanowiących o jego ważności. Spadkodawca może też dokonać zmian, z których wynika wola odwołania postanowień. Gdy sporządza on nowy testament bez zaznaczenia o odwołaniu poprzedniego, to odwołaniu ulegają tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, które stoją w sprzeczności z nowym testamentem.

Nieważność testamentu

W pewnych sytuacjach testament jest nieważny, a mianowicie jeżeli został sporządzony:

• w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;

• pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;

• pod wpływem groźby.

Formy testamentu

Spadkodawca może sporządzić testament zarówno w formie zwykłej, jak i w formie szczególnej.

Zachowek

Zachowek to uprawnienie, które przysługuje potomkom, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, gdyby ten pominął ich w testamencie. Dzięki zachowkowi zabezpieczone są interesy najbliższej rodziny osoby zmarłej. Tym samym ograniczona jest swoboda spadkodawcy w dysponowaniu majątkiem. ZstępnymzstępniZstępnym (potomkom), małżonkowi i rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z mocy ustawy należą się:

• ⅔ wartości udziału spadkowego, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, jeżeli są to osoby trwale niezdolne do pracy albo małoletni zstępni;

• ½ wartości udziału spadkowego w pozostałych przypadkach.

Aby pozbawić osobę uprawnioną prawa do zachowku, spadkodawca musi ją wydziedziczyć w testamencie, podając przyczynę wydziedziczenia.

Może nią być:

• uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

• dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

• niedopełnianie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych, które znamionuje uporczywość.

Zrzeczenie się dziedziczenia

Następuje ono w drodze zawarcia umowy notarialnej między przyszłym spadkodawcą a spadkobiercą ustawowym, której skutkiem jest wyłączenie od dziedziczenia zrzekającego się i jego zstępnych. W umowie można jednak zaznaczyć, że skutki tej umowy dotyczą wyłącznie spadkobiercy.

Przyjęcie spadku

Przyjęcie spadku to nieodwołalne i bezwarunkowe oświadczenie woli złożone w sposób wyraźny lub milczący, wpływające na zakres odpowiedzialności spadkodawcy za długi spadkowe. Można je złożyć przed sądem lub notariuszem.

Skutkiem prostego przyjęcia spadku jest nieograniczona odpowiedzialność za długi spadkowe. Z kolei przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza ma skutek ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe do wysokości tego spadku. Jeśli spadkodawca posiada długi, które przekraczają wartość jego aktywów, to zobowiązania te są spłacone do wartości otrzymanego spadku. Spadkobierca nie jest zobowiązany do pokrywania ich ze swojego majątku.

Termin na złożenie oświadczenia dotyczącego przyjęcia spadku wynosi sześć miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Jego brak powoduje uznanie, że spadek został przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza.

Odrzucenie spadku

Jest to jednostronna czynność prawna, przez którą spadkobierca oświadcza przed sądem albo notariuszem, że nie przyjmuje spadku. Spadkobierca wskutek odrzucenia spadku zostaje wyłączony z dziedziczenia, co nie oznacza automatycznego wyłączenia możliwości dziedziczenia przez jego zstępnych.

Słownik