Problemy demograficzne w skali globalnej i krajowej

Wśród problemów demograficznych możemy wyróżnić:

1. starzenie się – generalnie wyzwanie to odnosi się już do prawie wszystkich państw (ma wymiar globalny), chociaż znajdują się one na różnym etapie tego procesu. Starzenie demograficznestarzenie demograficzneStarzenie demograficzne powoduje implozję demograficznąimplozja demograficznaimplozję demograficzną, a w powiązaniu z ujemnym saldem migracji nawet depopulacjędepopulacja (spadek populacji)depopulację, która w 2020 roku dotknęła m.in. Bułgarię, Japonię, Polskę i Włochy. Te negatywne zmiany demograficzne mogą dotyczyć całego kraju bądź poszczególnych jego części (wsi, regionów peryferyjnych geograficznie i rozwojowo);

2. eksplozję ludnościowąeksplozja ludnościowa (eksplozja demograficzna)eksplozję ludnościową - nie jest ona już tak wielkim problemem na skalę światową jak jeszcze 30 lat temu. Dotyka jednak wciąż kraje Afryki na południe od Sahary (np. Niger, Angola). Trudno uznać, że przesłanki skłaniające do debaty o tym procesie utraciły swe znaczenie;

3. migracje ludnościmigracja ludnościmigracje ludności i uchodźstwouchodźstwouchodźstwo.

W tym e‑materiale pominięto kwestie migracyjne, które zostały opisane w lekcji „Problemy związane z migracjami i uchodźstwem ludności”.

Starzenie demograficzne – problem Europy i świata

Jest to tekst uzupełniający treści zawarte w e‑materiale „Problemy związane ze starzeniem się ludności”.

Mówiąc o osobach starszych, odnosimy się do wieku (chronologicznego, zazwyczaj przyjmowana jest wartość 65 lat) oraz aspektów prawnych (głównie dotyczących prawa pracy określającego moment uzyskania na normalnych zasadach uprawnień emerytalnych – w Polsce to 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet).

Europejczycy żyją coraz dłużej, zdrowiej i są bardziej aktywni. Po raz pierwszy w historii powszechna jest sytuacja, w której żyją jednocześnie przedstawiciele czterech pokoleń: dzieci, rodzice, dziadkowie i pradziadkowie. Europa jest i prawdopodobnie pozostanie w perspektywie kilku najbliższych dekad kontynentem o najsilniej zaawansowanej starości demograficznej. Udział osób w wieku powyżej 65 roku życia w 2019 roku wyniósł 19% (w 1970 r. wartość ta przekroczyła 10%, a w 2005 r. – 15%). W Polsce wskaźnik ten wynosił nieco ponad 15%. Według raportu UNDESA z 2019 roku będzie następował stały wzrost udziału osób starszych – w 2030 roku 23%, a w 2060 roku 30% mieszkańców Europy będą stanowiły osoby powyżej 65 roku życia (w tym także w Polsce).

R1HVTtMGERhi1

Wykres przedstawia odsetek ludności świata powyżej 65. roku życia w latach 1950-2050. Na wykresie jest jedna krzywa. Wartości rosną od 5 procent w 1950 roku do 16 procent w 2050 roku.

Współcześnie zachodzi tzw. podwójne starzenie się ludności, przejawiające się wzrostem w ramach populacji seniorów zbiorowości osób bardzo starych (sędziwych). Niezależnie od tego, czy przyjmiemy granicę wieku 75, 80, czy 85 lat, widoczny jest wzrost udziału tej grupy w społeczeństwach. W Europie lat 50. XX wieku osoby w wieku powyżej 80 roku życia stanowiły 1% populacji, natomiast w 2019 roku ponad 5% mieszkańców. W następnych latach będzie następował wzrost udziału osób sędziwych wśród seniorów.

Jakie są przyczyny starzenia się społeczeństw? Wynika ono przede wszystkim ze spadku liczby dzieci i młodzieży (starzenie się od dołu piramidy wieku) oraz wzrostu liczby seniorów (starzenie się od góry piramidy wieku), a współwystępowanie obu tych mechanizmów skutkuje przyspieszeniem starzenia się ludności. Z kolei zmniejszanie się liczby dzieci jest efektem wielu czynników: instytucjonalnych (ograniczenie funkcji opiekuńczej państwa), osobistych (rozpowszechnienie idei indywidualizmu, samorealizacja oraz wzrost liczby związków nieformalnych i zwiększenie zatrudnienia kobiet), a często także politycznych (np. polityka jednego dziecka w Chinach). Kryzysy ekonomiczne i wynikające z nich zagrożenie bezrobociem, niepewność zatrudnienia również czasowo były czynnikami zmniejszającymi dzietność. Warto zaznaczyć, że żadne z państw europejskich nie osiągnęło w 2019 roku wartości współczynnika dzietności w wysokości 2,1, czyli zapewniającego prostą zastępowalność pokoleń. Natomiast bezpośrednim powodem wzrostu liczby osób starszych jest wydłużanie się życia ludzkiego (jedno z osiągnięć społeczeństw industrialnych, konsumpcyjnych i postkonsumpcyjnych). Według Eurostatu średnia długość życia w Unii Europejskiej w 2019 roku wynosiła 78 lat dla mężczyzn (w 1950 r. 64 lata) i 83 dla kobiet (w 1950 r. 70 lat).

Dodatkowo proces starzenia się społeczeństw może być napędzany migracjami. Większość migrantów stanowią osoby młode, dlatego ich odpływ okresowo przyspiesza, a napływ – opóźnia starzenie się społeczeństwa. Dużą rolę może odgrywać również tzw. czynnik kohortowy. Chodzi o długofalowy wpływ nadzwyczajnych wydarzeń z przeszłości (np. wojny), zjawisk natury ekonomicznej (np. okresy wysokiego bezrobocia) czy obyczajowej (w tym wynikających ze zmieniających się norm społecznych). Na przykład w drugiej dekadzie XXI wieku w Polsce wzrastała znacząco liczba seniorów w społeczeństwie, bo wówczas w wiek emerytalny wchodziły osoby urodzone w czasie powojennego wyżu demograficznego.

Jakie są skutki starzenia się społeczeństw? Jedną z konsekwencji tego procesu jest wzrost popytu na różnego rodzaju usługi. Generuje to m.in. wiele nowych miejsc pracy w sektorach, które wcześniej nie miały możliwości szybkiego rozwoju. Chodzi nie tylko o usługi bezpośrednio skierowane do osób starszych (zabezpieczenia społeczne – głównie emerytury i renty, działania zdrowotne czy opiekuńczo‑pielęgnacyjne), ale także o usługi kierowane do osób i instytucji, które mają kontakt z osobami starszymi. Chodzi np. o wsparcie opiekunów rodzinnych poprzez doradztwo czy teleporady.

R189lXB130aQZ

Ilustracja przedstawia mężczyznę podtrzymujacego za ramię starszą kobietę wspierającą się na lasce.

Starzenie się społeczeństwa powoduje wzrost obciążenia ekonomicznego związanego z przekazaniem środków publicznych na rzecz zaspokojenia potrzeb życiowych osób starszych, zwłaszcza sędziwych. Wskaźnik obciążenia demograficznego ludnością w wieku poprodukcyjnym – obliczany stosunkiem liczby osób w wieku 65+ przypadającej na 100 osób w wieku 15–64 lat – przyjmował dla Europy wartość 29 w 2019 roku. Najwyższe wartości, wynoszące 36, dotyczyły Portugalii i Finlandii. Według prognoz Eurostatu, w 2050 roku na każdego emeryta albo rencistę będą przypadały jedynie dwie osoby aktywne zawodowo, przy czym obecnie są to cztery osoby. Odpowiedzią na wzrost obciążenia ludnością w wieku poprodukcyjnym może być np. podnoszenie wieku emerytalnego lub przebudowa systemów emerytalnych tak, aby w większym stopniu były niezależne od zmiennych demograficznych (odejście od systemów repartycyjnych na rzecz systemów kapitałowych).

Rh9vyobQjdobM

Zdjęcie przedstawia dwóch starszych mężczyzn pracujących na niewielkim jachcie. Mężczyźni trzymają w dłoniach liny. W tle zacumowane są łodzie.

Słownik