Jeśli mówimy o średniowieczu, wiemy, że pozostajemy w kręgu kultury europejskiej. Z lekcji historii zapewne dokładnie znasz ramy czasowe tej epoki. Mowa o okresie historii obejmującym czasy między upadkiem cesarstwa rzymskiego (rok 476 n.e.) a przemianami zachodzącymi w Europie w dobie odrodzenia (połowa XV w.).

Podział epoki

Epokę średniowiecza wydzielili humaniści włoscy przełomu XV i XVI w., którzy w znaczący sposób wpłynęli na wykreowanie wyobrażenia „wieków średnich” (media aetas) jako mrocznego okresu, oddzielającego czasy im współczesne od antyku. Za umowną granicę między epoką starożytności a średniowieczem przyjmuje się, z punktu widzenia kultury i filozofii, rok 529 — datę zamknięcia Akademii PlatońskiejAkademia PlatońskaAkademii Platońskiej przez cesarza Justyniana I Wielkiego.

R1NFNfJYYReK9

Zdjęcie przedstawia mozaikę. Ukazane są postacie siedmiu mężczyzn znajdujących się na tarasie. Mężczyźni ubrani są w togi lub owinięci zwojami materiału. Dwóch z nich stoi, pięciu siedzi. Zajęci są rozmową.

Określenie granic końca epoki średniowiecza jest utrudnione przez nierównomierność rozwoju kultury w różnych obszarach geograficznych, np. XV w. we Włoszech to już pełnia renesansu, we Francji — raczej faza przejściowa między średniowieczem a renesansem, a w krajach środkowowschodniej Europy — jeszcze okres dominacji średniowiecznej formacji kulturowej. W dziejach wieków średnich Zachodu zazwyczaj wyodrębnia się średniowiecze wczesne (koniec V–koniec X w.) oraz średniowiecze dojrzałe, które rozpoczęło się u progu II tysiąclecia, a szczytowy rozwój przeżywało w XII–XIII w., przypadało więc w zachodniej Europie na czasy rozkwitu feudalizmu; okres od XIV w. przyjmuje się za schyłek średniowiecza, a zarazem początek formowania się nowego systemu kultury.

Dojrzałe średniowiecze — sprzyjające kształtowaniu się państw i narodów, wypełnione zmaganiami odrodzonego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego z papiestwem o sprawowanie uniwersalnej władzy nad światem chrześcijańskim, wstrząsane od końca XI do XIII w. wyprawami krzyżowymi, a później wojną stuletnią, będące areną ekspansji mieszczaństwa i kultury miejskiej, rozsadzających z wolna hierarchiczny porządek społeczny, rozdzierane sprzecznymi tendencjami niemal we wszystkich dziedzinach życia — stało się okresem umocnienia duchowej jedności świata zachodniego i ostatecznego wykrystalizowania się uniwersalnej kultury. Wyrosła ona z przyswojonych i swoiście przetworzonych źródeł starożytności grecko‑rzymskiej, zespolonych z tradycją chrześcijańską. Zachodniego średniowiecza nie można oderwać od dziejów chrześcijaństwa, mającego instytucjonalne oparcie w Kościele i w znacznym stopniu kształtującego uniwersalistyczne oblicze ówczesnej kultury.

Po edykcie mediolańskim kolejnym momentem przełomowym było powstanie (754) Państwa Kościelnego. W ciągu dalszych wieków, mimo dramatycznych wstrząsów i pęknięć wewnętrznych (m.in. 1054 schizma wschodnia, ruchy heretyckie, niewola awiniońska papieży, wielka schizma na Zachodzie), Kościół stawał się potęgą nie tylko religijną, ale również kulturalną, ekonomiczną i polityczną, mającą ogromny wpływ na kształtowanie mentalności zbiorowej i kultury średniowiecza. Istotna rola przypadła ruchowi monastycznemumonastycznymonastycznemu, przeszczepionemu na Zachód z południowo‑wschodnich obrzeży Morza Śródziemnego (Egipt, Syria, Palestyna).

Po okresie rozwoju wczesnych orientacji monastycznych (z wyraźną dominacją monastycyzmu iroszkockiego w V–VIII w.) zdecydowaną przewagę osiągnęli benedyktyni, których duchowość wywarła silny wpływ na kulturę średniowiecza; później znaczne zasługi w rozwoju kultury położyli cystersi; w XIII w. dzieło upowszechniania założeń wiary, nauki i kultury podjęły zakony żebrzące, głównie dominikanie oraz franciszkanie.

Chrześcijaństwo stało się czynnikiem spajającym kulturę duchową europejskiego średniowiecza; u jej podstaw znajdowała się powaga Pisma Świętego (Starego Testamentu i Nowego Testamentu) oraz tradycja Kościoła (m.in. patrystykapatrystykapatrystyka), inspirująca wprost zainteresowania teologiczne objawionymi prawdami wiary, a pośrednio mobilizująca także do badań stworzonej natury (filozofia, przyrodoznawstwo).

W pierwszej fazie kultury średniowiecza (V–XII w.) pod wpływem augustynizmu dominowało przekonanie o potrzebie tworzenia jednej „mądrości chrześcijańskiej”, w której nie odróżniano wyraźnie problemów teologicznych i filozoficznych oraz starano się rozstrzygać wszystko samym autorytetem biblijnym. Rozwijająca się u progu średniowiecza, zwłaszcza dzięki Aleksandryjskiej Szkole Katechetycznej (święty Klemens I, Orygenes) oraz świętemu Ambrożemu z Mediolanu i świętemu Augustynowi, a także w wiekach późniejszych, egzegezaegzegezaegzegeza biblijna dopracowała się ogólnej teorii interpretacji Pisma Świętego, operującej schematem podziału i klasyfikacji znaczeń (odróżniano najczęściej sens dosłowny od duchowego), która następnie została przeniesiona na płaszczyznę ogólnej interpretacji dzieła literackiego. Alegoreza, czyli metoda dwustopniowej interpretacji przekazów znakowych (polegająca na odczytaniu znaczenia bezpośredniego, a następnie wydobyciu ukrytego, głębokiego sensu) stała się sposobem eksponowania treści moralistycznych, filozoficznych w literaturze i sztuce. Z pomocą tak rozwiniętej egzegezy uprawiano głównie teologię pozytywną, polegającą na zestawianiu wypowiedzi Ojców Kościoła; równocześnie trwał proces przyswajania akceptowanych przez nich elementów myśli greckiej.

R1aN0yAV6M89B

Rycina przedstawia siedzącego przy pochyłym pulpicie skrybę w długiej szacie i czepcu na głowie. Mężczyzna ma przed sobą rozwinięty duży papier, na którym zapisuje odręcznie tekst. Wokół niego, na regałach, podłodze leżą duże księgi.

Starożytność chrześcijańska i wczesne średniowiecze było zdominowane przez neoplatonizmneoplatonizmneoplatonizm, który występował głównie w trzech odmianach:

1. sformułowanej przez świętego Augustyna, przejętej potem np. przez świętego Anzelma z Canterbury;

2. odczytanej z pism Pseudo‑Dionizego;

3. sformułowanej przez Boecjusza, przeżywającej rozkwit w XII w. w tzw. szkole chartryjskiej.

Istotne przekształcenie kultury średniowiecza zaczęło się dokonywać w XII w., najpierw pod wpływem dyskusji nad rolą rozumu i tworzonej przezeń filozofii, utożsamianej z logiką w rozstrzyganiu problemów wiary (tzw. spór antydialektyków z dialektykami, w którym na skrajnie dialektyczne stanowisko Berengara z Tours reagował święty Piotr Damiani, na poglądy P. Abelarda — święty Bernard z Clairvaux); pod wpływem świętego Anzelma z Canterbury precyzował się kształt scholastyki, opartej na harmonii rozumu i wiary oraz swoistej autonomii filozofii i teologii; drugim ważnym czynnikiem była poszerzona recepcja antyku (renesans XII‑wieczny), w której szczególną rolę odegrały docierające do Europy na przełomie XII i XIII w. pisma Arystotelesa, oddziałujące wraz z komentarzami autorów arabskich (głównie Ibn Siny i Ibn Ruszda: arabska filozofia średniowieczna); pod wpływem arystotelizmu, przyjmowanego początkowo w eklektycznym związku z poglądami neoplatońskimi (Wilhelm z Owernii, święty Albert Wielki; szkoła oksfordzka), sformułowano na nowo metafizyczny problem bytu (święty Tomasz z Akwinu, tomizmtomizmtomizm); wyakcentowanie interpretacji Ibn Ruszda doprowadziło do uformowania się nurtu głoszącego naturalizm i kwestionującego scholastyczne przekonanie o harmonii filozofii i teologii (awerroizm łacińskiawerroizm łacińskiawerroizm łaciński); w tym kontekście ewoluowała także trad. myśl augustyńska (święty Bonawentura), ulegając m.in. inspiracji awiceniańskiej (błogosławiony Duns Scotus).

W ramach filozofii średniowiecza uprawiano wszystkie główne dyscypliny filozoficzne, ze szczególnym uwzględnieniem metafizyki — toczył się spór o powszechniki (uniwersaliauniwersaliauniwersalia), dyskutowano zagadnienie dowodu na istnienie Boga, problem różnicy istnienia i istoty w bycie jednostkowym; w ramach teologii wypracowano bardziej spekulatywnespekulatywnyspekulatywne podejście do badanych prawd wiary, co otwierało nowe perspektywy w teologicznym rozumieniu dogmatu (np. w zagadnieniu Eucharystii, problemach chrystologicznych i mariologicznych).

Od początku średniowiecza kształtowały się rozmaite nurty ascetyczno‑mistyczne: tradycyjna szkoła benedyktyńska (święty Grzegorz Wielki, Jan de Fecamp) i kartuska (Guigo II), afektywna mistyka cysterska (święty Bernard z Clairvaux) i franciszkańska (święty Bonawentura), symbolizm wiktorynów, spekulatywna mistyka dominikańska w odmianie realistycznej (święty Tomasz z Akwinu) i neoplatońskiej (Mistrz Eckhart), praktyczna devotio modernadevotio modernadevotio moderna (Tomasz à Kempis). Zarówno opór autorów nurtu augustyńskiego przed nową orientacją metafizyczną w duchu tomizmu, jak i obawa teologów przed radykalną orientacją awerroistycznąawerroizm łacińskiawerroistyczną, doprowadziły do potępień tez awerroistycznych i tomistycznych w 1277, co z kolei wywołało załamanie środowisk uniwersyteckich, wyrażające się w słabościach schyłkowej scholastyki (ograniczenie się do analiz formalnych), nowej orientacji ascetycznej (m.in. dominacja uczucia nad rozumem) i ogólnym kryzysie kultury XIV–XV w. (m.in. rezygnacja z ujęć teoretycznych na rzecz samej praktyki).

Uniwersalizm

Tym, co w istotny sposób przyczyniało się do utrwalenia kulturalnej jedności średniowiecznego Zachodu, był wspólny mu język. Pogłębiający się już od schyłku cesarstwa rzymskiego proces oddzielania się łaciny uczonej od szybko barbaryzującej się mowy ludowej nasilił się znacznie na przełomie VIII i IX w. Odtąd łacina stała się językiem szkoły, nauki, liturgii, dyplomacji i prawa — wspólną własnością wykształconych środowisk zachodniego świata, podczas gdy mowa nieuczonych mas dała początek językom formujących się właśnie narodów. Do umocnienia umysłowej jedności świata zachodniego w znacznym stopniu przyczyniło się, organizowane głównie przez Kościół, szkolnictwo, ujednolicone pod względem swej struktury, a także programu i metod nauczania. Po upadku starożytnych szkół retorycznych życie umysłowe wczesnego średniowiecza skupiało się głównie w klasztorach.

R1GPRGLBMTnSA

Zdjęcie przedstawia dziedziniec przed dużymi budynkami ze spadzistymi dachami. Na dziedzińcu znajduje się trawnik i w dwóch jego rogach duże donice z zielonymi roślinami.

System szkolny, który miał się utrzymać w Europie w ciągu całego średniowiecza, ukształtował się w monarchii karolińskiej, a zapoczątkował go AlkuinAlkuinAlkuin. Obok szkoły pałacowej w Akwizgranie tworzono sieć szkół przy parafiach, klasztorach oraz katedrach. Niektóre ze szkół osiągnęły wysoki poziom i stały się centrami życia umysłowego. Długą tradycję miały m.in. zakładane przy bogatych opactwach szkoły: w Corbei, Fuldzie, Laon, Reichenau, Saint‑Denis czy Tours, bądź też katedralne, np. w Paryżu lub w Metzu. W XII w. ośrodkiem życia umysłowego stała się Francja, gdzie zasłynęły zwłaszcza szkoły paryskie; poza stołecznym ośrodkiem szczególną sławą cieszyło się Chartres, a nadto m.in. Clairvaux, Reims, Orlean, Tours. W ogólnym obrazie średniowiecznej edukacji nie można też pominąć roli dworów monarszych. Dworskie capellae (późniejsze kancelarie), przyciągające świetne umysły, stanowiły miejsce kształcenia i przygotowywania uzdolnionej młodzieży do pracy dyplomatycznej i pisarskiej. Program nauczania w szkołach średniowiecznych był oparty na „siedmiu sztukach wyzwolonych” (septem artes liberales). Całość wiedzy należącej do sztuk wyzwolonych dzielono na siedem dyscyplin, ujętych w dwa stopnie; niższy (trivium) obejmował gramatykę, dialektykę oraz retorykę; wyższy (quadrivium) — arytmetykę, geometrię, astronomię i muzykę. Na przełomie XI i XII w. zwiększyła się aktywność szkół katedralnych. W większych ośrodkach miejskich zaczęły powstawać — analogicznie do rzemieślniczych cechów — związki (korporacje) mistrzów i uczniów, które dały początek szkołom wyższym, zwanymi początkowo studium generale, a wkrótce universitas (uniwersytet, dosłownie ‘wspólnota’). Uniwersytety miały daleko idącą autonomię, w tym wyłączne prawo nadawania stopni naukowych i nauczania w całym świecie chrześcijańskim; dysponowały też immunitetami zapewniającymi im niezależność prawną od władz miejskich.

W ciągu XII i XIII w. powstała większość najsławniejszych uniwersytetów europejskich: w Bolonii (Uniwersytet Boloński, 1088), Paryżu (Uniwersytet Paryski, 1257), Oksfordzie (uniwersytet w Oksfordzie, 1167), Cambridge (uniwersytet w Cambridge, 1209), Padwie (Uniwersytet Padewski); w XIV w. doszły dalsze, m.in. w Rzymie (1303), Orleanie (1309), Florencji (1321), Pizie (1343), Pradze (Uniwersytet Karola, 1348), Krakowie (Uniwersytet Jagielloński, 1364). Podstawowym narzędziem pracy oraz źródłem wiedzy intelektualisty była książka. Początkowo księgi spisywano głównie w klasztornych skryptoriach, z czasem też w powstających w miastach wyspecjalizowanych warsztatach kopistów oraz na uniwersytetach i w kancelariach monarszych.

Słownik