Społeczny wymiar kultury

Kultura bywa niekiedy przeciwstawiana naturze, zwłaszcza w ujęciu antropologicznymantropologiaantropologicznym, w którym jest rozumiana jako działania rozumnego i wolnego człowieka. W odróżnieniu od natury wszystko, co człowiek czyni i w czym się wyraża, jest kulturą. Jest to jedno z najbardziej ogólnych sposobów formułowania tego pojęcia.

Kultura jest tworem zbiorowym, a nie indywidualnym. Powstaje i rozwija się w wyniku kontaktów między osobami przekazującymi sobie informacje i uczącymi się od siebie nawzajem jak reagować i zachowywać się w różnych okolicznościach. Pojedynczy człowiek może wnieść znaczny wkład w tworzenie kultury, ale to, co sam wymyśli i wytworzy, stanie się częścią kultury dopiero wtedy, gdy zostanie przejęte przez innych i wprowadzone w obieg społeczny. Kultura jest zatem tworem społecznym, kreowanym i przekształcanym w czasie.

Paradoksalnie kultura jednocześnie ogranicza i poszerza ludzką wolność. Ludzie nie zawsze mogą robić to, co chcą, ogranicza ich chociażby prawo – także wynalazek kultury. Mimo ograniczeń kultura sprzyja wolności, wyzwala jednostkę spod dyktatu instynktu, pozwala na dokonywanie wolnych wyborów w różnych sytuacjach, wreszcie – uwalnia od przymusu ciągłego odkrywania wszystkich niezbędnych aspektów życia społecznego. Nie musimy tworzyć języka, którym chcemy się porozumiewać, ani wytwarzać niezliczonych rzeczy i idei potrzebnych do życia w społeczeństwie. Codziennie wykonujemy rutynowe czynności i posługujemy się produktami kultury przekazanymi nam przez poprzednie pokolenia. Dlatego też treścią kultury są także wartości, wyrastające z nich wzory zachowań i normy oraz sankcje zapewniające ich przestrzeganie.

Pojęcie kultury odnosi się do swoistych sposobów życia wszystkich społeczności: od rodziny do ludzkości. Wszelkie grupy społeczne wytwarzają, mniej lub bardziej złożoną, własną kulturę grupową.

Kulturę można rozumieć w sposób:

RUQWAjLp2mhA0

Zdjęcie przedstawia młodzież siedzącą na trawie podczas festiwalu. W tle są tłumnie zgromadzeni ludzie, scena oraz namioty.

Główne podejścia w socjologicznych badaniach nad kulturą

Ze względu na ogromną liczbę określeń i opisów kultury nagromadzonych przez nauki społeczne, w latach 50. XX w. dwaj badacze amerykańscy – Alfred Kroeber i Clyde Kluckhohn dokonali przeglądu wszystkich dotychczasowych określeń kultury i usystematyzowali je w sześć typów definicji: opisowo‑wyliczające, historyczne, normatywne, psychologiczne, strukturalne i genetyczne.

Z pierwszego ujęcia pochodzi często stosowana definicja kultury Edwarda TyloraEdward TylorEdwarda Tylora, według której kultura, czyli cywilizacja, jest to złożona całość, obejmująca: wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa.

Chociaż nie jest to definicja ogólnie przyjęta, a nawet spotkała się z krytyką, charakteryzuje ona jedno z trzech głównych podejść badawczych do zagadnień kultury, określające kulturę jako zbiór oryginalnych elementów – czyli specyficznych dla kultury danej społeczności, takich jak: jej język, wierzenia, obrzędy i zwyczaje, teksty literackie, przedmioty, budowle i inne.

Drugie podejście badawcze do zagadnień kultury traktuje ją jako system elementów i ich powiązań. Od lat 30. XX w. w badaniach nad kulturą dominuje właśnie takie jej ujęcie, nazywane podejściem systemowym lub strukturalnym. W każdym systemie kultury wyróżnia się cztery kategorie elementów: materialno‑techniczne, społeczne, ideologiczne i psychiczne (dotyczące uczuć i postaw). Są one powiązane ze sobą w taki sposób, że tworzą harmonijną i swoistą całość, a zatem kultura danego społeczeństwa to coś więcej aniżeli zwykła suma jej wytworów i cech osobowych. Istotne są zależności, relacje między nimi, odrębny dla każdego społeczeństwa ład kulturowy.

Trzecie, normatywne podejście badawcze do kultury doszukuje się znaczeń, czyli sensów kultury grupy, społeczeństwa. Ono także ujmuje kulturę jako system powiązań elementów, ale uważa za najistotniejsze w nich to, że nadają znaczenie poszczególnym elementom oraz ich zespołom. Właśnie powiązania decydują o tym, że choć w wielu kulturach występują identyczne elementy, to znaczą one co innego, wywołują inne przeżycia i pobudzają do odmiennych zachowań.

Każde społeczeństwo tworzy właściwy sobie system znaków, który jest w pełni zrozumiały tylko dla jego członków i służy międzyosobowej komunikacji. Dla osób spoza tego społeczeństwa nawet przedmioty i czynności odgrywające w nim ważną rolę mogą nie mieć żadnego znaczenia lub mogą być tylko częściowo zrozumiałe (np. polski obrzęd łamania się opłatkiem w wigilię Bożego Narodzenia).

To ostatnie podejście w badaniach nad kulturą nosi nazwę semiotycznego (znaczeniowego lub humanistycznego). Za jego prekursora uważany jest Florian ZnanieckiFlorian ZnanieckiFlorian Znaniecki, który podkreślał, że elementy kulturowe należy badać tak, jak są rozumiane i jaka rolę odgrywają w motywowaniu ludzkich działań, a więc jak jawią się one samym uczestnikom danej sytuacji społecznej.

RqyYMEWNPqkfB

Zdjęcie przedstawia dwóch wojowników chińskich w narodowych szatach. Są kolorowe, wyszywane ozdobnymi wzorami. Wojownicy maja na głowach maski. Są boso. Wojownik po lewej kuca, a drugi stoi. Mają wyciągnięte ku sobie ręce. W tle jest murowana budowla.

Definicje kultury

Rozliczne podejścia badawcze do problematyki kultury i wynikające z nich różne jej definicje w najbardziej zwięzłej, słownikowej formule sprowadzane są do trzech określeń:

Wymiary kultury

W całościowej kulturze danego społeczeństwa czy grupy – zwłaszcza we współczesnych, wielorako zróżnicowanych społeczeństwach – łatwiej można wskazać różne jej odmiany i dziedziny niż analizować całość. Upowszechniły się pewne wydzielone (tylko w celach analitycznych) odmiany kultury.

Kultura bytu

Jest to jeden z trzech członów podziału zjawisk kulturowych wprowadzonego do socjologii przez Antoninę KłoskowskąAntonina KłoskowskaAntoninę Kłoskowską. Kultura bytu obejmuje czynności podtrzymujące egzystencję, w tym działania gospodarcze i zachowania konsumpcyjne. Odnosi się do relacji z naturą, produkcji, dystrybucji dóbr i usług, a także do czynności ochronnych i obronnych. Ten segment kultury to także kultura materialna, a więc wszelkie obiekty, które znajdują się w danej społeczności (przedmioty, urządzenia, domy, mosty, meble, maszyny, samochody, a także przetworzone obiekty przyrodnicze, np. uregulowane rzeki, pola uprawne itp.).

Kultura społeczna

Tym pojęciem Kłoskowska określa treści kulturowe odnoszące się do stosunków między ludźmi, regulujące je i określające ich formy (np. stosunki rodzinne, sąsiedzkie, stosunki w społeczności lokalnej itd.).

Kultura symboliczna

Trzecia odmiana kultury zaproponowana przez Kłoskowską obejmuje wartości, idee i wzory zachowań związane z zaspokajaniem potrzeb ludzkich wykraczających poza podstawowe potrzeby człowieka niezbędne do przeżycia. Mowa tu o tzw. potrzebach ekspresyjno‑integracyjnych (np. dawanie wyrazu uczuciom, impulsom twórczym, uczestnictwo we wspólnocie z innymi itp.).

Kultura symboliczna przez wielu teoretyków przyjmowana jest jako właściwe rozumienie pojęcia kultura. Jej domeną są symbole, znaki. Najpowszechniejszym systemem znaków jest język. Część znaków pełni funkcje instrumentalne – nie mają własnej treści i ich wartość jest wyłącznie wartością narzędzia służącego przekazywaniu treści (np. flaga narodowa). Są też znaki, które same w sobie są wartością, np. krzyż w kulturze chrześcijańskiej. Kultura symboliczna to także świat wartości i zachowań związanych z religią, nauką, sztuką, zabawą.

RPy0UD7KOITAS

Zdjęcie przedstawia rękę artysty malującego pędzlem kwiaty na płótnie. Kwiaty są wysokie, białe z zielonymi liśćmi.

Słownik