Przeczytaj
Miasto renesansowe, czyli o sztuce budowania
Renesansowe racjonalne poznawanie rzeczywistości znalazło odzwierciedlenie w architekturze. Podobnie jak w innych dziedzinach sztuki, i tutaj ożył starożytny ideał piękna opartego na harmonii i proporcjach. Źródłem inspiracji dla architektów były zarówno budowle antyczne (głównie rzymskie), jak również teoretyczne dzieło starożytnego architekta Witruwiusza O architekturze. W dużej mierze na jego poglądach oparł się Leone Battista Alberti (1404–1472), włoski humanista, architekt i teoretyk sztuki renesansu. W swoim słynnym traktacie Dziesięć ksiąg o sztuce budowania określił piękno jako harmonię i dobrą proporcję, zgodność i wzajemne współgranie części. Alberti sądził, że najpełniejszy obraz budowy świata można uzyskać poprzez studiowanie natury i wydobycie tkwiących w niej matematycznych, idealnych stosunków liczbowych. Ponieważ doskonałym tworem natury jest człowiek, proporcje budowli należy wyprowadzać z proporcji ludzkiego ciała. Architektura renesansu, podobnie jak malarstwo i rzeźba, była formą poznania logicznie zbudowanego i uporządkowanego świata. Powstałe wówczas budynki charakteryzowały prostota, równowaga, symetria i spokój kompozycji.
Szczególną popularnością cieszyły się budowle centralne, których plan opierał się na figurze koła, kwadratu i krzyża równoramiennego. Były one przykryte kopułą. Przykładem takiej architektury jest Tempietto w Rzymie, maleńka świątynia, której twórcą był wybitny architekt Donato Bramante. Budowle centralne projektowali wszyscy znani architekci renesansu, w tym Filippo Brunelleschi, Michał Anioł i Andrea Palladio.
Dążenie do stworzenia doskonale scentralizowanej przestrzeni znalazło odzwierciedlenie w urbanistyce i wpłynęło na zmianę wyglądu miast. Renesansowa wiara w nieograniczone możliwości człowieka zaowocowała pojawieniem się różnych utopiiutopii. Przykładem marzeń ludzi renesansu były projekty miast idealnych.
Budowa miasta od podstaw była niezwykle trudnym i kosztownym przedsięwzięciem. Z tego powodu plany idealnych miast rzadko były realizowane, wyjątkiem jest np. miasto włoskie Palmanuova, wzniesione według projektu Scamozziego. Większość miast renesansowych powstało w wyniku rozbudowy oraz przekształceń miast, które już istniały
Włoski rzeźbiarz, architekt i teoretyk sztuki Antonio di Pietro Averlino, znany jako Filarete, stworzył projekt Sforzindy – idealnego miasta o kształcie ośmioramiennej gwiazdy, którego ulice zbiegały się promieniście w centralnym punkcie. Inne projekty przedstawiały miasto o kształcie regularnego ośmioboku, wydłużonego sześcioboku lub kwadratu. Wspólną cechą miast idealnych były: porządek, logika oraz symetria
W średniowieczu miasta miały wyraźnie obronny charakter. Podobnie było w epoce renesansu. Jednak pewne zmiany nastąpiły w systemie fortyfikacji miast renesansowych. Postęp w technice wojskowej, polegający na upowszechnieniu artylerii i broni ręcznej, wpłynął na rodzaj umocnień miast. Mury obronne uległy obniżeniu, gdyż wysoki mur stanowił łatwy cel, a także w wyniku uszkodzeń się osuwał, czyniąc dodatkowe zniszczenia. Fortyfikacje wzmocniono nasypami ziemnymi oraz bastionami, które zastąpiły gotyckie baszty. Wprawdzie ważnymi elementami miast nadal były kościoły, jednak coraz większą rolę zaczęły odgrywać budynki użyteczności publicznej, np. szpitale, kamienice, ratusze. Rozwój ruchu kołowego na ulicach wpłynął na powstanie specjalnie wydzielonych miejsc dla pojazdów. Uzupełnieniem tych nowo powstałych przestrzeni stały się pomniki i fontanny, rozmieszczane z zachowaniem zasady symetrii.
W renesansie wyraźnie wzrosła rezydencjonalna funkcja miast. Przykładem są miasta włoskie, w których powstały siedziby bogatych rodów. Do najpiękniejszych zaliczamy słynne pałace Florencji. Budowle te charakteryzują się zwartą bryłą, przeważnie trójkondygnacyjną, zakończoną wysuniętym gzymsem. Mają także wewnętrzne dziedzińce z arkadami.
Architektura włoskich miast zachwyca podróżników. Tak o toskańskim mieście Montepulciano pisał rosyjski historyk sztuki i tłumacz Paweł Muratow:
Obrazy Włoch. Toskania i UmbriaAntonio da Sangallo Starszy budował tu szczególnie wiele; prócz kilku pałaców przy via Garibaldi i via Cavour wzniósł na placu katedralnym parter i piętro Palazzo Contucci, którego budowę ukończył później Peruzzi, oraz wspaniały kościół Madonna di San Biagio wraz z domem kanoniczym. Kościół ten, słusznie traktowany jako jeden z najpiękniejszych przykładów świątyni na bazie krzyża greckiego, należy do najbardziej harmonijnych budowli renesansowych. Wznosi się za miastem, na oddzielnym niewielkim placu, na którym Sangallo zbudował projektowany przez siebie dom kanoniczy z portykiem. Stojąc tu, mamy wrażenie, że znajdujemy się w centrum owego ogromnego doświadczenia, jakim był dojrzały renesans, i odczuwamy wielkość jego abstrakcyjnych rozwiązań formalnych. O śpiewie linii i płaszczyzn Sangalla można tu mówić tak, jak o hymnach matematycznych, które gwiazdy układają w swoim wiecznym ruchu. Przekonujemy się raz jeszcze, że wzniosły, płomienny intelektualizm owej epoki, który nie pomieścił się ani w malarstwie, ani w literaturze, mógł znaleźć swój wyraz jedynie w abstrakcyjnych prawach architektury.
Źródło: Paweł Muratow, Obrazy Włoch. Toskania i Umbria, tłum. P. Hertz, Warszawa 2010, s. 173.
Architektura renesansu w polskich miastach
W Polsce pierwszym ośrodkiem renesansu był Kraków – siedziba królów. Pracujący tutaj artyści włoscy, Franciszek Florentczyk i Bartłomiej Berrecci, stworzyli wybitny ośrodek nowożytnej sztuki budowlanej. Powstałe wówczas dzieła architektury: arkadowy dziedziniec zamku wawelskiego oraz kaplica Zygmuntowska należą do szczytowych osiągnięć architektury europejskiej.
XVI‑wieczny Kraków to nie tylko królewska rezydencja na Wawelu, lecz także tętniące życiem miasto, którego wygląd się zmienia. Jan Maria Padovano nadbudowuje attykęattykę na gotyckich murach Sukiennic. Powstają kamienice ozdobione portalami oraz bogatymi attykami, mające wewnętrzne krużganki.
Nowe oblicze uzyskały w tym okresie także inne polskie miasta: Kazimierz Dolny, Poznań, Gdańsk, Sandomierz, Tarnów. W wielu z nich powstają renesansowe kamienice oraz ratusze. Przykładem tego typu budowli jest ratusz w Poznaniu z trzypiętrową loggiąloggią, barwną dekoracją sgraffitowąsgraffitową, zwieńczony attyką w formie muru z trzema wieżyczkami. Nad całością góruje wieża z zegarem. Zmieniają swoją formę kamienice, świadczące o pozycji i dobrobycie mieszczan. Przykładem mogą być słynne, niezwykle bogato zdobione kamienice w Kazimierzu nad Wisłą. Charakterystycznym elementem miast renesansowych są także podcienia otaczające rynek, które pozwalają swobodnie spacerować w czasie niepogody.
W renesansie powstały w Polsce nowe miasta, wzniesione od podstaw według jednolitego planu, co było w Europie niezwykle rzadkie. Przykładem takiego miasta jest Zamość, który został wybudowany w latach 1579–1650 jako fundacja kanclerza Jana Zamoyskiego.
Wenecki architekt Bernardo Morando zaprojektował miasto według włoskich wzorów urbanistycznych. Chociaż Zamość uważany jest za jeden z nielicznych przykładów realizacji koncepcji idealnego miasta, jego plan nie jest tak regularny, jak zakładały utopijne projekty włoskich architektów. Otoczony arkadami rynek nie znajduje się w centrum miasta, tylko nieco bliżej rezydencji kanclerza. Ratusz z wyniosłą wieżą nie stoi pośrodku rynku, lecz w jednej z jego pierzei. Wprawdzie przestrzeń architektoniczna Zamościa nie opiera się na idealnej symetrii, miasto jednak zachwyca swym pięknem i harmonią.
(gr. attikós - pochodzący z Attyki) ścianka ponad gzymsem koronującym, wieńcząca elewację budynku, kryjąca niskie poddasze lub połacie dachu; jest przede wszystkim elementem dekoracyjnym
pomieszczenie otwarte na zewnątrz arkadami, zwykle przesklepione, zajmujące część lub całą szerokość elewacji
(gr. oú - nie lub éu - dobry, tópos - miejsce) – niezmiernie odległe miejsce stworzone w wyobraźni, państwo idealne, zwłaszcza w dziedzinie praw, rządów i stosunków społecznych
(wł. zgraffịto – wyskrobane, wyryte) – jedna z technik malarstwa ściennego, polegająca na pokrywaniu muru warstwami różnie zabarwionego tynku i zeskrobywaniu wg wzoru (patronu) warstwy wierzchniej; technika jest znana od średniowiecza, rozpowszechniła się w okresie renesansu, kiedy stosowano ją do zdobienia fasad domów, zwłaszcza w krajach na północ od Alp (Niemcy, Austria, Czechy); sgraffito stosowano także do zdobienia ceramicznych naczyń