Rzeźba strefy peryglacjalnej odznacza się swoistą specyfiką i wyróżnia się wśród innych krajobrazów geomorfologicznych na Ziemi. Jej wyjątkowość wynika nie tylko z występowania niespotykanych gdzie indziej form powierzchni terenu, związanych z obecnością lodu gruntowego i wieloletniej zmarzliny, ale również z procesu dominującego w rozwoju rzeźby peryglacjalnej. Procesy geomorfologiczne – stokowe, fluwialneprocesy fluwialne fluwialne i eoliczneprocesy eoliczne eoliczne – mają swoisty przebieg i charakterystyczne skutki. Ubóstwo roślinności, która jest głównym czynnikiem środowiskowym ograniczającym efektywność wielu procesów powierzchniowych, powoduje, że tempo przekształceń rzeźby wskutek ruchów masowych oraz niszczących i depozycyjnych procesów eolicznych jest szczególnie wysokie.

Globalne ochłodzenie klimatu w plejstocenie sprawiło, że ówczesny zasięg strefy peryglacjalnej był znacznie większy niż obecnie.

W okresach zimnych (glacjałachglacjałglacjałach) zasięg ten zwiększał się w kierunku południowym (na półkuli północnej) i północnym (na półkuli południowej), w strefie peryglacjalnej znajdowały się także niżej położone części obszarów górskich. W okresach ciepłych (interstadiałachinterstadiałinterstadiałach i interglacjałachinterglacjałinterglacjałach) zasięg środowiska peryglacjalnego kurczył się. Konsekwencją dawnego większego zasięgu jest obecność w dzisiejszej strefie klimatu umiarkowanego licznych form i struktur reliktowych, które powstawały w warunkach peryglacjalnych.

Geomorfologiczny zapis plejstoceńskiego środowiska peryglacjalnego jest na obszarze Polski bardzo bogaty i zróżnicowany, co wynika z bezpośredniej bliskości lądolodów skandynawskich oraz różnorodności lokalnych warunków, w których kształtowała się rzeźba peryglacjalna.

Biorąc pod uwagę charakter zapisu geomorfologicznego oraz wiek form i struktur, terytorium Polski można podzielić na trzy strefy, występujące w układzie pasowym:

• pas gór i częściowo wyżyn na południu Polski, w którym zjawiska peryglacjalne rozwijały się na wychodniach skał zwięzłych;

• pas nizin środkowopolskich i częściowo wyżyn, tożsamy z tzw. strefą staroglacjalną; rozwój rzeźby peryglacjalnej obejmuje przynajmniej cały przedział czasowy ostatniego glacjału (około 100 tys. lat), a procesy rzeźbotwórcze rozwijały się w obrębie skał luźnych;

• pas pojezierzy i nizin północnej części Polski, które znalazły się w zasięgu ostatniego zlodowacenia; przekształceniom podlegała młoda rzeźba polodowcowa, a okres rozwoju rzeźby peryglacjalnej był nie dłuższy niż 10 tys. lat.

Słownik