Socjalizacja

Anthony Giddens Socjologia

Socjalizacja – procesy społeczne, w których dzieci przyswajają normynormanormy i wartości społeczne oraz uzyskują poczucie własnej tożsamości. Szczególnie ważne są procesy socjalizacji przebiegające w dzieciństwie, ale w jakimś stopniu socjalizacja trwa przez całe życie. Żadna jednostka ludzka nie jest całkiem obojętna na reakcje otaczających ją ludzi, które wpływają na jej zachowania i kształtują je w każdej fazie cyklu życiowego.

cytat Źródło: Anthony Giddens, Socjologia, Warszawa 2004, s. 733.

Na tak rozumiany proces, którego definicję stworzył współczesny amerykański socjolog Anthony Giddens, można spojrzeć z wielu punktów widzenia, odróżniając od siebie poszczególne aspekty tego zjawiska.

Charakter socjalizacji

Jak wynika z definicji, socjalizacja może trwać całe życie. Nie tylko „może”, ale tak jest w istocie. Przyjmuje się bowiem, że socjalizacja ma charakter permanentnysocjalizacja permanentnapermanentny. Czasami dochodzi do zaburzenia tej najpowszechniejszej relacji, w której dorośli wprowadzają dzieci w życie społeczne. Z takim zaburzeniem mamy do czynienia w zjawisku tzw. socjalizacji odwróconej.socjalizacja odwróconasocjalizacji odwróconej.

Rodzaje socjalizacji

Wyodrębniamy dwa rodzaje socjalizacji: pierwotną i wtórną. Do pewnego stopnia są to etapy procesu. Zanim bowiem zanikną zjawiska związane z socjalizacją pierwotną, pojawiają się już mechanizmy charakterystyczne dla etapu wtórnego. W ramach socjalizacji pierwotnej jednostka przyswaja podstawowe umiejętności i normy kulturowe. Proces na tym etapie przebiega głównie w rodzinie. W trakcie socjalizacji wtórnej opartej przede wszystkim na systemie instytucjonalnym, jednostka przygotowuje się do pełnienia różnych ról w dorosłym życiu.

Efekty socjalizacji

Socjalizacja może dać różne efekty, w zależności od tego, czy spojrzymy na to z punktu widzenia jednostki, czy społeczeństwa. Dla zbiorowości efektem socjalizacji jest uspołecznienie jednostki widoczne w akceptacji ładu aksjonormatywnego i pełnieniu ról społecznych zgodnie z oczekiwaniami. Dla jednostki będzie to jej osobowość i tożsamość, dzięki którym może zajmować określone postawy wobec świata (np. konformistyczne lub nonkonformistyczne).

Koncepcja społeczeństwa wychowującego stworzona przez Floriana Znanieckiego

RSo6joWB6rdgH1
Florian Znaniecki, filozof i socjolog
Źródło: „Kronika Miasta Poznania” nr 2/1990 r., domena publiczna.

Źródła socjalizacji najłatwiej dostrzec, analizując koncepcję społeczeństwa wychowującego.

Florian Znaniecki (1882–1958) był polskim socjologiem. Pierwszy tom jednej z jego nielicznych prac wydanych po polsku – Socjologii wychowania (1922 r.), opatrzył tytułem: Społeczeństwo wychowujące. Tekst ten poświęcony jest wszechstronnej analizie potrzeb i oczekiwań skierowanych do wychowanka ze strony grup społecznych, w których ma on w przyszłości uczestniczyć i pełnić określone rolerola społecznarole.

bg‑green

Zastanów się, czy znasz innych polskich socjologów. Jakie były obszary ich zainteresowań?

Zdaniem Znanieckiego przedmiotem wychowania (socjalizacji) jest kandydat na członka grupy społecznej, natomiast jej efektem przyswojenie roli, jaką w tej grupie będzie pełnić. Problem się komplikuje, gdy uświadomimy sobie, że już od najwcześniejszego dzieciństwa podmiot uczestniczy w wielu grupach społecznych (rodzina, klasa szkolna, grupa rówieśnicza, hobbystyczna itp.) i tym samym musi spełniać różne oczekiwania wynikające z rozmaitych ról. Ta wielość grup wpływa na  sferę oddziaływań na jednostkę, na proces kształtowania jej osobowościosobowość osobowości, postaw i tożsamości jednostkowej.

bg‑green

Zastanów się, czy w czasach konfliktów ideologicznych jednostka musi czuć się zagubiona? Spójrzmy na przykład na konflikt między zwolennikami społeczno‑politycznej roli Kościoła katolickiego w Polsce a przeciwnikami ingerencji Kościoła w życie publiczne. Czy można być w takim konflikcie dobrym obywatelem i dobrym katolikiem jednocześnie? Czy socjalizacja nas wspiera w tym zagubieniu?

Według Znanieckiego poza małymi grupami (np. rodziną) istnieją wielkie grupy społeczne (naród, grupy religijne, klasy i warstwy), które obejmują znaczną część populacji konkretnego społeczeństwa. Zatem świat społeczny jest złożony, ale mimo owej złożoności, połączony wspólnym systemem aksjonormatywnymład aksjonormatywnysystemem aksjonormatywnym lub, mówiąc inaczej, kulturą.

Relacje w tym społecznym świecie pomiędzy rozmaitymi grupami opierają się z jednej strony na współdziałaniu, z drugiej zaś na rywalizacji o zasoby, dobra kulturowo zdefiniowane jako cenne, godne pożądania przez jednostki lub grupy społeczne. Ale nawet w gwałtownych sporach argumentów wszystkim stronom konfliktu dostarcza system aksjonormatywny danego społeczeństwa (treść uniwersum kulturowego).

W procesie socjalizacji podmioty oddziałujące na jednostkę realizują nie do końca spójne cele, akcentując ten wymiar aktywności podmiotu socjalizowanego, którym najbardziej dana grupa (instytucja) jest zainteresowana.

  • Grupa religijna będzie akcentować ten wymiar uczestnictwa jednostki, który zapewnia jej trwałość, stabilność i rozwój, wzmacniając cechy i cnoty socjalizowanego podmiotu najważniejsze z powodów religijnych.

  • Państwo oczekiwać będzie przygotowania przyszłych obywateli do aktywnego uczestnictwa w życiu publicznym, odpowiedzialności obywateli za trwanie i rozwój wspólnoty politycznej.

  • Naród od młodego Polaka będzie oczekiwał znajomości historii, kultury narodowej i jej najważniejszych reprezentantów będących dziełami sztuki, literatury itp.

bg‑green

Kultura jest zatem głównym źródłem procesu socjalizacji – systemem aksjonormatywnym danego społeczeństwa, ujawniającym się dzięki rolom społecznym, nadawanym przez grupę socjalizowanym osobnikom.

Kultura społeczeństwa jako główne źródło socjalizacji

Tak na źródła socjalizacji patrzy socjolog. Socjalizowana jednostka może to widzieć nieco inaczej. Kultura w całości, ze względu na swoją złożoność, nie jest dla niej dostrzegalna na poziomie potocznego, jednostkowego doświadczenia. Dlatego źródłem socjalizacji są dla niej kanały, którymi społeczeństwo się posługuje, aby jednostce, w trakcie procesu socjalizacji, przekazać treści kulturowe. Innymi słowy: jednostka dowiaduje się, na czym polega jej rola w rodzinie jako grzecznego dziecka, przede wszystkim przez słuchanie się rodziców, a nie „chłonięcie” treści kultury (choć czytanie bajek też odgrywa w tym procesie swoistą rolę). Nieco później poznaje, przez obserwowanie swoich rodziców, co to znaczy być dobrym ojcem czy matką.

RiAJQDaWWfmFv
Rodzina Rodzina jest źródłem podstawowych umiejętności dla istnienia i funkcjonowania jednostki oraz kompetencji kulturowych. Zakres tych kompetencji zależy od czasu historycznego, w którym ten proces jest realizowany. W danych społeczeństwach o słabo wykształconym systemie edukacji szkolnej młody człowiek dowiadywał się w rodzinie wszystkiego, co niezbędne do życia, obserwując role pełnione przez rodziców: żony, matki, gospodyni domowej, męża, ojca, rolnika, robotnika. Obecnie część tych umiejętności nabywa z innych źródeł., Grupa rówieśnicza Uczestnictwo w takich grupach ma socjalizacyjne znaczenie z dwóch powodów. Po pierwsze, podmiot wchodzi dobrowolnie do grupy lub ją współtworzy. Zatem uczestnictwo w niej zgodne jest z jego oczekiwaniami, dyspozycjami, zainteresowaniami, postawami itd. Po drugie, w grupie rówieśniczej podmiot ma możliwość konfrontacji wiedzy, umiejętności i informacji uzyskanych z różnych źródeł z opiniami, przekonaniami innych uczestników grupy. Podobnie jak w rodzinie, człowiek pozostaje w grupach rówieśniczych przez większość swojego życia. Zatem są one źródłem wiedzy przydatnej w różnych aktywnościach: kształtowania ładu wewnątrz rodzinnego, relacji z partnerem, sposobów wychowania dzieci, roli zawodowej, przekonań politycznych i sposobu uczestnictwa w życiu religijnym, publicznym itd. Zaznaczyć trzeba, że uczestnictwo w grupie rówieśniczej nie jest związane ze spełnianiem precyzyjnie i niezmiennie zdefiniowanej roli społecznej, w przeciwieństwie do uczestnictwa w grupach formalnych łączonych więzią instytucjonalną lub zrzeszeniową. Zatem i przekaz oczekiwań czy potrzeb społecznych jest ograniczony, zawężony do treści niezbędnych dla istnienia i funkcjonowania takiej grupy., Szkoła Szkoła dostarcza informacji potwierdzonych przez badania naukowe o różnych aspektach rzeczywistości przyrodniczej i społecznej. Kształtuje również zachowania wobec innych ludzi czy grup społecznych. Najogólniej mówiąc, wyposaża w takie kompetencje, jakie w konkretnym czasie są oczekiwane i formułowane jako cele dydaktyczne i wychowawcze przez politykę oświatową państwa (co widać w programach nauczania poszczególnych przedmiotów). Szkoła jest zatem źródłem kompetencji umożliwiających samodzielne funkcjonowanie w dorosłym życiu, ale również postaw w stosunku do istniejącego ładu społecznego i politycznego, który w dorosłym życiu mają podtrzymywać i gwarantować swą aktywnością jego stabilność., Instytucje pośrednie W czasach Floriana Znanieckiego nie było jeszcze internetu. Media w obecnym kształcie też jeszcze nie istniały. Jednak doceniał on znaczenie tego typu instytucji jako źródeł wiedzy i umiejętności wykorzystywanych w procesie wychowania.
Florian Znaniecki Wstęp do socjologii

Wychowanie to ogranicza i reguluje środowisko pośrednie, podobnie jak to czyni nauczanie szkolne w odniesieniu do środowiska bezpośredniego, tylko że nie posługuje się w tym celu zamkniętą grupą, lecz odrębnym kompleksem środków symbolicznych i reprezentacyjnych, których typowe przykłady są to przykłady w książkach, ilustracjach, czasopismach dla dzieci i młodzieży, podręcznikach szkolnych, wydawnictwach popularnych, teatrze dla dzieci, filmach pedagogicznych. [i dalej] Fonograf i radio, rozszerzając słowne porozumienie w czasie i w przestrzeni, pozwalając w rosnącej mierze zastąpić pismo i druk przez mowę, podobnie przedstawiają swojego rodzaju nawrót do tego typu styczności, który łączy jednostkę z bezpośrednim otoczeniem społecznym.

cytat2 Źródło: Florian Znaniecki, Wstęp do socjologii, Warszawa 2001, s. 55–117.

Słownik

aksjologia
aksjologia

dział filozofii zajmujący się wartościami; w szerszym znaczeniu jest to ogólna teoria wartości, w znaczeniu węższym to dziedzina rozważań nad wartościami wchodząca w skład innych dyscyplin naukowych (na przykład moralnych, estetycznych, religijnych itp.)

konformizm
konformizm

(z łac. conformo – nadaję kształt); w pierwszym znaczeniu jest to zmiana zachowania pod naciskiem faktycznym lub wyobrażonym innych osób, w drugim to podporządkowanie zasadom, regułom obowiązującym w zbiorowościach lub w całym społeczeństwie

ład aksjonormatywny
ład aksjonormatywny

układ wartości, norm postępowania, które je umacniają, oraz wzorów zachowania, czyli kulturowo i historycznie zmiennych form, jakie przybierają normy w zależności od konkretnej sytuacji, w której są stosowane przez jednostkę

nonkonformizm
nonkonformizm

krytyczna postawa wobec zasad, reguł obowiązujących w zbiorowościach lub w społeczeństwie i idące w ślad za nią zachowanie inne niż powszechnie przyjęte; za tą postawą stoi odmienny system wartości uznawanych i podtrzymywanych przez podmiot

norma
norma

nakaz lub zakaz określonego zachowania, działania mające chronić i zarazem podtrzymywać wartość cenioną w grupie lub całym społeczeństwie; w innym węższym znaczeniu: trwały, przyjęty w społeczeństwie lub zbiorowości sposób działania

osobowość
osobowość

właściwa danej osobie, zorganizowana struktura motywacji, właściwości, cech, postaw i kompetencji działania, będąca biograficznym wynikiem radzenia sobie jednostki z wymogami środowiska i własnego organizmu

rola społeczna
rola społeczna

względnie trwałe, spójne oczekiwania, jakie wobec podejmującego rolę członka ma zbiorowość społeczna

socjalizacja odwrócona
socjalizacja odwrócona

przekazywanie umiejętności, wiedzy, ale także wartości i norm starszemu pokoleniu przez dzieci i młodzież; jej konieczność wynika z rozwoju społecznego (głównie technologicznego)

socjalizacja permanentna
socjalizacja permanentna

proces internalizacji pojawiających się nowych treści kulturowych (norm, reguł działania) zgodnie z aktualnymi teoriami socjalizacji, trwający przez całe życie podmiotu

uniwersum
uniwersum

synonim pojęcia „wszechświat”