Jednym z najistotniejszych obecnie tematów na świecie jest ochrona środowiskaśrodowisko naturalneśrodowiska. Jest to ochrona wszystkich elementów środowiska przed niekorzystną działalnością człowieka oraz zachowaniem ich w jak najbardziej pierwotnym stanie.

Polega ona na:

• racjonalnym gospodarowaniu zasobami przyrody,

• aktywnym i racjonalnym kształtowaniu środowiska,

• podejmowaniu działań zapobiegających degradacji środowiska.

Ochrona przyrody jest to zespół idei, środków i działań, które zmierzają do zachowania (a w razie potrzeby także odtworzenia) obiektów przyrody w postaci pierwotnej lub mało zmienionej we wszystkich formach różnorodności, łącznie z warunkami i procesami decydującymi o jej trwałości. Dlatego tworzy się różne formy ochrony, które mają temu służyć.

W Polsce formy ochrony przyrody zostały określone w Ustawie o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku.

Jest to obszar, który wyróżnia się szczególnymi wartościami przyrodniczymi. Powierzchnia parku musi przekraczać 1 000 ha. Najważniejszym celem parku narodowego jest ochrona przyrody, do której zalicza się: zachowanie różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenie właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenie zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów. Cała przyroda i typowe dla konkretnego regionu walory krajobrazowe podlegają ochronie. Na terenie parku wyznacza się obszary ochrony ścisłej, częściowej i krajobrazowej.

Bardzo ważnym, dodatkowym elementem przy tej formie ochrony, jest otulinaotulinaotulina. W przeciwieństwie do parku narodowego nie jest to obszar, który posiada status formy ochrony przyrody. Istotne jest to, że w otulinie wyznacza się takie działania, które nie szkodzą sąsiadującej przyrodzie.

W Polsce znajdują się aktualnie 23 parki narodowe, które zajmują powierzchnię 317 386 ha (1% powierzchni kraju). Najmłodszy jest Park Narodowy „Ujście Warty” (utworzony 1 lipca 2001 r.), a najstarszy to Pieniński Park Narodowy (utworzony 1 czerwca 1932 r.). Najmniejszy park to Ojcowski Park Narodowy (2 146 ha), a największy - Biebrzański Park Narodowy (59 223 ha).

RgvB9S0HiNeoO

Zdjęcie przedstawia podmokły teren, na którym w centralnym miejscu zdjęcia stoi woda. Pozostała część obszaru jest porośnięta trawą. Gdzieniegdzie rosną na nim drzewa liściaste.

RInOL1V23wRZG

Zdjęcie przedstawia rzekę. Rzeka płynie w otoczeniu pagórków porośniętych drzewami. Kolor wody w rzece jest jasnobrązowy.

R3sh2zxJngpGq

Zdjęcie przedstawia widok z góry na zalesiony, pagórkowaty teren. Na pierwszym planie w dolinie stoi obok siebie pięć białych pionowych skał. Są podłużne, ich wierzchołki porasta trawa i niskie drzewa.

ROMaRLtl3QwAN

Zdjęcie przedstawia zbiornik wodny znajdujący się na płaskim terenie. Lewy brzeg jest podmokły, częściowo porośnięty trawą.

Ciekawostka

Na świecie występuje ponad 7 tys. parków narodowych. Ich łączna powierzchnia wynosi ponad 1 mln kmIndeks górny 2.^2.

R1Dbzw3rHuyF5

Zdjęcie przedstawia kolorowe, niewielkie jezioro. Jezioro blisko powierzchni, gdzie woda jest już bardzo płytka, ma kolor pomarańczowy. Wcześniej ma kolor zielonkawy. W środku jeziora, gdzie jest głębia, kolor wody jest ciemnoniebieski. Wokół jeziora teren jest biały. Poza nim w tle rosną drzewa iglaste. W tle jest także zbocze, na którym widać uschnięte drzewa - niektóre z nich stoją, część drzew jest powalona.

R1LX8AfldEE1O

Zdjęcie przedstawia jęzor lodowca meandrujący między górami. Lodowiec schodzi do wody. Po lewej stronie zdjęcia zbocze góry jest oświetlone na czerwono przez słońce.

Jest to forma ochrony przyrody, która obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym. Dodatkowo mogą to być ekosystemy, ostoje czy siedliska (przyrodnicze, roślinne, zwierzęce oraz grzybowe). Mogą być to również stworzone obiekty i składniki przyrody nieożywionej, które wyróżniają się wyjątkowymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub krajobrazowymi.

Rezerwaty są mniejsze od parków narodowych, ale również ochraniać mogą całą przyrodę lub wybrany jej element, np. rzadki gatunek grzyba. Rezerwat przyrody może objąć też obszar, który cechuje się wysokimi walorami krajobrazowymi, a także posiada znaczenie historyczne lub kulturowe dla konkretnego miejsca.

Istnieją dwa typy rezerwatów podzielone ze względu na stopień ochrony. Są to rezerwaty ścisłe, które realizują cele naukowe i dydaktyczne. Są one udostępniane do zwiedzania, ale tylko za specjalnym zezwoleniem. Drugi typ to rezerwaty częściowe, czyli takie, w których można przebywać, ale konieczne jest przestrzeganie regulaminu danego obiektu.

W Polsce wyróżnia się 9 kategorii rezerwatów przyrody:

W Polsce znajduje się 1499 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 169 tys. ha (0,54% powierzchni kraju).

To forma ochrony przyrody charakteryzująca się dużą powierzchnią oraz mniej rygorystycznymi przepisami dotyczących ingerencji w przyrodę niż w parkach narodowych. Obejmuje on obszar chroniony pod względem wartości przyrodniczych, historycznych i kulturowych oraz walorów krajobrazowych. Celem tej formy ochrony jest zachowanie i popularyzacja wcześniej wspomnianych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju.

Wokół parku nie trzeba wyznaczać otuliny, jak ma to miejsce w przypadku parku narodowego.

Na terenie parku może być prowadzona działalność gospodarcza z ograniczeniami, które mają służyć jak najlepszemu zachowaniu stanu środowiska przyrodniczego. 

W Polsce znajdują się 124 parki krajobrazowe (stan na 2020 r., źródło: GDOŚ). Największy park krajobrazowy w Polsce to Dolina Baryczy – posiada powierzchnię 870,4 kmIndeks górny 2². Natomiast najmniejszy to Park Krajobrazowy Stawki o powierzchni 17,3 kmIndeks górny 2².

RdhMLGv0RU9MK

Zdjęcie przedstawia duże jezioro o wschodzie słońca. Tafla jeziora jest gładka. Po prawej stronie fotografii na wysepce rośnie kilka bezlistnych drzew. W tle na brzegu jeziora rosną drzewa.

Obejmuje tereny chronione pod względem wyróżniającego się krajobrazu o zróżnicowanych ekosystemach. Ten typ formy ochrony jest niższej rangi niż park krajobrazowy, ale pełni podobne zadania oraz wprowadza podobne ograniczenia. Bardzo często powstaje w takich miejscach, gdzie łączy ze sobą park narodowy z krajobrazowym. Jeżeli powstaje w miejscach łączących wspomniane dwie formy ochrony przyrody, to uznawany jest za dodatkową otulinę, która czasami też pełni funkcję korytarzy ekologicznych. Właśnie te korytarze pozwalają na swobodne przemieszczanie się zwierząt, jednocześnie dając im pokarm i schronienie podczas wędrówek pomiędzy terenami zagospodarowanymi na potrzeby ludzi. Poza tym obszary te pełnią funkcję turystyczną i wypoczynkową.

Zazwyczaj obejmują pełne jednostki środowiska naturalnego, np. doliny rzeczne, kompleksy leśne czy pola wydmowe.

W Polsce znajduje się 407 obszarów chronionego krajobrazu (stan na 2017 rok, źródło: GDOŚ). Najwięcej tego typu form ochrony przyrody położonych jest w województwie warmińsko‑mazurskim, a najmniej - w opolskim. Liczba tych form zmienia się dość szybko, ponieważ zostają powołane nowe lub przekształcane są one w inne formy wyższej rangi.

RLzXsMEbjlPs3

Zdjęcie przedstawia piaszczyste wzniesienie. Na górze wzniesienia rosną sosny. Na pierwszym planie jest czerwona tabliczka z napisem: "Obszar chronionego krajobrazu "Bolimowsko-Radziejowicki z Doliną Środkowej Rawki" wraz z zakazem, czego nie wolno robić na terenie obszaru. Nad napisem znajduje się symbol orła białego. Niebo na zdjęciu jest bezchmurne.

Jest to najmłodsza forma ochrony przyrody w Polsce. Wprowadzona została w 2004 roku jako jeden z obowiązków, który związany był z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej.

Obszary te powstają we wszystkich państwach członkowskich UE, jednocześnie tworząc Europejską Sieć Ekologiczną Obszarów Chronionych Natura 2000.

Głównym celem tej sieci jest zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków roślin oraz zwierząt, które w rozumieniu programu są cenne (dla Europy) lub zagrożone wyginięciem. Postawiony cel ma być zrealizowany na skutek wyznaczenia i objęcia ochroną obszarów, na których występują poszczególne gatunki i siedliska.

Założeniem tej formy ochrony jest godzenie celów ochrony różnorodności biologicznej ze zrównoważonym rozwojem.

Dwie unijne dyrektywy są podstawą funkcjonowania Sieci Natura 2000. Są to:

• dyrektywa ptasia w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, która określa kryteria wyznaczenia ostoi dla gatunków ptaków zagrożonych wyginięciem,

• dyrektywa siedliskowa celem ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, która ustala zasady ochrony pozostałych gatunków zwierząt, a także roślin i siedlisk przyrodniczych oraz procedury ochrony obszarów szczególnie ważnych przyrodniczo.

Europejska Sieć Ekologiczna Obszarów Chronionych Natura 2000 obejmuje:

• obszary specjalnej ochrony ptaków,

• specjalne obszary ochrony siedlisk,

• obszary mające znaczenie dla Wspólnoty.

R11Ywj387Quyh

Zdjęcie przedstawia płaski teren porośnięty trawą. Po lewej stronie zdjęcia przez teren biegnie wąska droga wykonana z płyt. Po prawej stronie zdjęcia stoi czerwona tabliczka z napisem "Obszar Natura 2000. Dolina Dolnej Wisły". W tle są niewysokie pagórki porośnięte roślinnością.

Jest to jedna z form obiektowych ochrony przyrody. Zazwyczaj jest to pojedynczy obiekt przyrody ożywionej i nieożywionej lub jego skupisko o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej. Również może to być obiekt odznaczający się indywidualnymi cechami wyróżniającymi go spośród innych.

Do pomników o charakterze ożywionym zalicza się: pojedyncze krzewy, drzewa lub grupy drzew (muszą odznaczać się starszym wiekiem, wielkością, wyróżniającym kształtem lub innymi cechami). Do pomników przyrody nieożywionej zalicza się: głazy narzutowe oraz inne specyficzne formy powierzchni ziemi (źródła, wodospady, jary, skałki, wywierzyska, przełomy rzeczne, jaskinie, odkrywki itp.).

W Polsce odnaleźć można 31 404 pomniki przyrody (stan na 2020 r. źródło: GDOŚ).

R1YoJRImMT2cR

Zdjęcie przedstawia drzewo o grubym pniu i rozłożystej koronie. Gałęzie drzewa podpierane są metalowymi tyczkami. Gałęzie są pokryte mchem, jest na nich niewiele liści. Drzewo jest otoczone niskim, drewnianym płotem, za którym rosną drzewa liściaste.

Jest to ważne ze względów naukowych i dydaktycznych miejsce występowania formacji geologicznych, nagromadzenia skamieniałości lub obiektów mineralnych, jaskiń lub schronisk podskalnych wraz z namuliskami. Zalicza się również do tej formy fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych lub podziemnych. Dodatkowo ochroną objęta jest flora i fauna znajdująca się na konkretnym stanowisku dokumentacyjnym.

W Polsce znajduje się 158 stanowisk dokumentacyjnych (stan na 2020 r., źródło GDOŚ). Najwięcej tego rodzaju form ochrony przyrody znajduje się w województwie małopolskim (81 obiektów), a najmniej w województwie warmińsko‑mazurskim (1 obiekt).

RdUr1Bizc0O7A

Zdjęcie przedstawia niewysokie, ale masywne skały znajdujące się w lesie. Skały przypominają barierę, mur. Płaskie wierzchołki skał porastają drzewa.

To miejsce chroniące pozostałości ekosystemów, które mają znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej, m.in. poprzez ułatwienie migracji gatunkom roślin i zwierząt oraz związaną z tym wymianę puli genowej, tak ważną dla przetrwania wielu gatunków zagrożonych. Zalicza się do nich m.in. naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania.

Ta forma skierowana jest do tych obszarów, które - ze względu na niewielką powierzchnię i mniejszą rangę walorów przyrodniczych - nie mogły zostać objęte ochrona rezerwatową.

W Polsce znajduje się 7 654 użytków ekologicznych (stan na 2020 r., źródło GDOŚ).

RbqaqRZ0j4I30

Zdjęcie przedstawia las jesienią. Na ziemi leżą liście. Na pierwszym planie drzewa nie rosną zbyt gęsto. Po prawej stronie zdjęcia stoi tabliczka z napisem "użytek ekologiczny". Nad napisem jest symbol białego orła. Tabliczka jest prostokątna, czerwona.

Jest to mała forma, która obejmuje ochroną fragmenty krajobrazu naturalnego lub kulturowego w celu zachowania ich wartości widokowych i estetycznych. Założeniem tej formy jest ochrona m.in. fragmentów dolin rzecznych, starorzeczy, stawów, zabytkowych parków pałacowych i dworskich. Są to również miejsca występowania starodrzewów, malowniczych skał, obiektów polodowcowych i wydm.

W Polsce znajdują się 263 zespoły przyrodniczo‑krajobrazowe (stan na 2020 r., źródło: GDOŚ).

Celem tej ochrony jest uchowanie roślin, zwierząt i grzybów m.in. przed utratą siedlisk i miejsc bytowania. Dodatkowym zadaniem tej formy ochrony jest zabezpieczenie odpowiedniej ilości gatunkowej w celu zachowania różnorodności biologicznej oraz, w razie potrzeby, ochrony danej populacji przed zniszczeniem lub poważnym osłabieniem, a nawet wyginięciem w wyniku wykorzystania.

Dla konkretnego gatunku każdej grupy organizmów określa się katalog zakazów oraz ewentualnych odstępstw, które mają na celu stosowną ochronę.

Dla wybranych gatunków możliwe jest wprowadzenie strefy ochrony wokół siedlisk.

W zależności od wybranego gatunku każdy może posiadać odpowiedni status ochrony: ścisły lub częściowy.

Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów obejmuje: 715 gatunków roślin, 322 gatunki grzybów oraz 799 gatunków zwierząt (stan na 2015 rok, źródło: GDOŚ).

Na poniższym wykresie zaznaczono poziom ochrony i powierzchnię (liczbę obiektów) dla poszczególnych form ochrony.

RbQB3rqH1kyF6

Ilustracja w postaci osi X i Y przedstawia zależność poziomu ochrony poszczególnych form ochrony przyrody od powierzchni. Na osi Y na dole zaznaczono niski poziom ochrony, na górze osi wysoki poziom ochrony. Na początku osi X zapisano małą powierzchnię, a pod koniec osi dużą powierzchnię. Przy małej powierzchni w połowie osi Y jest prostokąt z napisem "stanowisko dokumentacyjne". Przy małej powierzchni, ale nieco wyższym poziomie ochrony niż stanowisko dokumentacyjne jest prostokąt z napisem "użytek ekologiczny". Przy małej powierzchni, ale wysokim poziomie ochrony jest napis "ścisły rezerwat przyrody". Przy nieco większej powierzchni i na wysokości leżącej pomiędzy użytkiem ekologicznym a ścisłym rezerwatem jest rezerwat przyrody. Przy niskim poziomie ochrony, ale dosyć dużej powierzchni może powstać "zespół przyrodniczo‑krajobrazowy". Przy dosyć dużej powierzchni i dosyć wysokim poziomie ochrony powstaje park narodowy. Przy niskim poziomie ochrony, ale dużej powierzchni powstaje obszar krajobrazu chronionego. Przy nieco mniejszej powierzchni niż obszar krajobrazu chronionego i średnim poziomie ochrony jest napis "park krajobrazowy". Przy wysokim poziomie ochrony i dużej powierzchni znajduje się napis "pomnik przyrody*".

Istnieje wiele innych form ochrony przyrody, które nie były powołane na skutek Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku, a występują na terenie Polski (zostały stworzone w ramach międzynarodowych programów ekologicznych). Są to:

• Rezerwaty Biosfery,

• Obszar Ramsar,

• Obszar dzikiej przyrody.

Słownik