Przeczytaj
Degradacja środowiska i ochrona środowiska
Jednym z najistotniejszych obecnie tematów na świecie jest ochrona środowiskaśrodowiska. Jest to ochrona wszystkich elementów środowiska przed niekorzystną działalnością człowieka oraz zachowaniem ich w jak najbardziej pierwotnym stanie.
Polega ona na:
racjonalnym gospodarowaniu zasobami przyrody,
aktywnym i racjonalnym kształtowaniu środowiska,
podejmowaniu działań zapobiegających degradacji środowiska.
Ochrona przyrody jest to zespół idei, środków i działań, które zmierzają do zachowania (a w razie potrzeby także odtworzenia) obiektów przyrody w postaci pierwotnej lub mało zmienionej we wszystkich formach różnorodności, łącznie z warunkami i procesami decydującymi o jej trwałości. Dlatego tworzy się różne formy ochrony, które mają temu służyć.
W Polsce formy ochrony przyrody zostały określone w Ustawie o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku.
Park narodowy
Jest to obszar, który wyróżnia się szczególnymi wartościami przyrodniczymi. Powierzchnia parku musi przekraczać 1 000 ha. Najważniejszym celem parku narodowego jest ochrona przyrody, do której zalicza się: zachowanie różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenie właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenie zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów. Cała przyroda i typowe dla konkretnego regionu walory krajobrazowe podlegają ochronie. Na terenie parku wyznacza się obszary ochrony ścisłej, częściowej i krajobrazowej.
Zapamiętaj, że na terenie parku dozwolona jest działalność człowieka, ale tylko taka, która wspiera ochronę przyrody.
Bardzo ważnym, dodatkowym elementem przy tej formie ochrony, jest otulinaotulina. W przeciwieństwie do parku narodowego nie jest to obszar, który posiada status formy ochrony przyrody. Istotne jest to, że w otulinie wyznacza się takie działania, które nie szkodzą sąsiadującej przyrodzie.
W Polsce znajdują się aktualnie 23 parki narodowe, które zajmują powierzchnię 317 386 ha (1% powierzchni kraju). Najmłodszy jest Park Narodowy „Ujście Warty” (utworzony 1 lipca 2001 r.), a najstarszy to Pieniński Park Narodowy (utworzony 1 czerwca 1932 r.). Najmniejszy park to Ojcowski Park Narodowy (2 146 ha), a największy - Biebrzański Park Narodowy (59 223 ha).
Na świecie występuje ponad 7 tys. parków narodowych. Ich łączna powierzchnia wynosi ponad 1 mln kmIndeks górny 2.2.
Rezerwat przyrody
Jest to forma ochrony przyrody, która obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym. Dodatkowo mogą to być ekosystemy, ostoje czy siedliska (przyrodnicze, roślinne, zwierzęce oraz grzybowe). Mogą być to również stworzone obiekty i składniki przyrody nieożywionej, które wyróżniają się wyjątkowymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub krajobrazowymi.
Rezerwaty są mniejsze od parków narodowych, ale również ochraniać mogą całą przyrodę lub wybrany jej element, np. rzadki gatunek grzyba. Rezerwat przyrody może objąć też obszar, który cechuje się wysokimi walorami krajobrazowymi, a także posiada znaczenie historyczne lub kulturowe dla konkretnego miejsca.
Istnieją dwa typy rezerwatów podzielone ze względu na stopień ochrony. Są to rezerwaty ścisłe, które realizują cele naukowe i dydaktyczne. Są one udostępniane do zwiedzania, ale tylko za specjalnym zezwoleniem. Drugi typ to rezerwaty częściowe, czyli takie, w których można przebywać, ale konieczne jest przestrzeganie regulaminu danego obiektu.
W Polsce wyróżnia się 9 kategorii rezerwatów przyrody:
W Polsce znajduje się 1499 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 169 tys. ha (0,54% powierzchni kraju).
Park krajobrazowy
To forma ochrony przyrody charakteryzująca się dużą powierzchnią oraz mniej rygorystycznymi przepisami dotyczących ingerencji w przyrodę niż w parkach narodowych. Obejmuje on obszar chroniony pod względem wartości przyrodniczych, historycznych i kulturowych oraz walorów krajobrazowych. Celem tej formy ochrony jest zachowanie i popularyzacja wcześniej wspomnianych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju.
Wokół parku nie trzeba wyznaczać otuliny, jak ma to miejsce w przypadku parku narodowego.
Na terenie parku może być prowadzona działalność gospodarcza z ograniczeniami, które mają służyć jak najlepszemu zachowaniu stanu środowiska przyrodniczego.
W Polsce znajdują się 124 parki krajobrazowe (stan na 2020 r., źródło: GDOŚ). Największy park krajobrazowy w Polsce to Dolina Baryczy – posiada powierzchnię 870,4 kmIndeks górny 22. Natomiast najmniejszy to Park Krajobrazowy Stawki o powierzchni 17,3 kmIndeks górny 22.
Obszar chronionego krajobrazu
Obejmuje tereny chronione pod względem wyróżniającego się krajobrazu o zróżnicowanych ekosystemach. Ten typ formy ochrony jest niższej rangi niż park krajobrazowy, ale pełni podobne zadania oraz wprowadza podobne ograniczenia. Bardzo często powstaje w takich miejscach, gdzie łączy ze sobą park narodowy z krajobrazowym. Jeżeli powstaje w miejscach łączących wspomniane dwie formy ochrony przyrody, to uznawany jest za dodatkową otulinę, która czasami też pełni funkcję korytarzy ekologicznych. Właśnie te korytarze pozwalają na swobodne przemieszczanie się zwierząt, jednocześnie dając im pokarm i schronienie podczas wędrówek pomiędzy terenami zagospodarowanymi na potrzeby ludzi. Poza tym obszary te pełnią funkcję turystyczną i wypoczynkową.
Zazwyczaj obejmują pełne jednostki środowiska naturalnego, np. doliny rzeczne, kompleksy leśne czy pola wydmowe.
W Polsce znajduje się 407 obszarów chronionego krajobrazu (stan na 2017 rok, źródło: GDOŚ). Najwięcej tego typu form ochrony przyrody położonych jest w województwie warmińsko‑mazurskim, a najmniej - w opolskim. Liczba tych form zmienia się dość szybko, ponieważ zostają powołane nowe lub przekształcane są one w inne formy wyższej rangi.
Obszar Natura 2000
Jest to najmłodsza forma ochrony przyrody w Polsce. Wprowadzona została w 2004 roku jako jeden z obowiązków, który związany był z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej.
Obszary te powstają we wszystkich państwach członkowskich UE, jednocześnie tworząc Europejską Sieć Ekologiczną Obszarów Chronionych Natura 2000.
Głównym celem tej sieci jest zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków roślin oraz zwierząt, które w rozumieniu programu są cenne (dla Europy) lub zagrożone wyginięciem. Postawiony cel ma być zrealizowany na skutek wyznaczenia i objęcia ochroną obszarów, na których występują poszczególne gatunki i siedliska.
Założeniem tej formy ochrony jest godzenie celów ochrony różnorodności biologicznej ze zrównoważonym rozwojem.
Dwie unijne dyrektywy są podstawą funkcjonowania Sieci Natura 2000. Są to:
dyrektywa ptasia w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, która określa kryteria wyznaczenia ostoi dla gatunków ptaków zagrożonych wyginięciem,
dyrektywa siedliskowa celem ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, która ustala zasady ochrony pozostałych gatunków zwierząt, a także roślin i siedlisk przyrodniczych oraz procedury ochrony obszarów szczególnie ważnych przyrodniczo.
Europejska Sieć Ekologiczna Obszarów Chronionych Natura 2000 obejmuje:
obszary specjalnej ochrony ptaków,
specjalne obszary ochrony siedlisk,
obszary mające znaczenie dla Wspólnoty.
Pomnik przyrody
Jest to jedna z form obiektowych ochrony przyrody. Zazwyczaj jest to pojedynczy obiekt przyrody ożywionej i nieożywionej lub jego skupisko o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej. Również może to być obiekt odznaczający się indywidualnymi cechami wyróżniającymi go spośród innych.
Do pomników o charakterze ożywionym zalicza się: pojedyncze krzewy, drzewa lub grupy drzew (muszą odznaczać się starszym wiekiem, wielkością, wyróżniającym kształtem lub innymi cechami). Do pomników przyrody nieożywionej zalicza się: głazy narzutowe oraz inne specyficzne formy powierzchni ziemi (źródła, wodospady, jary, skałki, wywierzyska, przełomy rzeczne, jaskinie, odkrywki itp.).
W Polsce odnaleźć można 31 404 pomniki przyrody (stan na 2020 r. źródło: GDOŚ).
Stanowisko dokumentacyjne
Jest to ważne ze względów naukowych i dydaktycznych miejsce występowania formacji geologicznych, nagromadzenia skamieniałości lub obiektów mineralnych, jaskiń lub schronisk podskalnych wraz z namuliskami. Zalicza się również do tej formy fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych lub podziemnych. Dodatkowo ochroną objęta jest flora i fauna znajdująca się na konkretnym stanowisku dokumentacyjnym.
W Polsce znajduje się 158 stanowisk dokumentacyjnych (stan na 2020 r., źródło GDOŚ). Najwięcej tego rodzaju form ochrony przyrody znajduje się w województwie małopolskim (81 obiektów), a najmniej w województwie warmińsko‑mazurskim (1 obiekt).
Użytek ekologiczny
To miejsce chroniące pozostałości ekosystemów, które mają znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej, m.in. poprzez ułatwienie migracji gatunkom roślin i zwierząt oraz związaną z tym wymianę puli genowej, tak ważną dla przetrwania wielu gatunków zagrożonych. Zalicza się do nich m.in. naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania.
Ta forma skierowana jest do tych obszarów, które - ze względu na niewielką powierzchnię i mniejszą rangę walorów przyrodniczych - nie mogły zostać objęte ochrona rezerwatową.
W Polsce znajduje się 7 654 użytków ekologicznych (stan na 2020 r., źródło GDOŚ).
Zespół przyrodniczo‑krajobrazowy
Jest to mała forma, która obejmuje ochroną fragmenty krajobrazu naturalnego lub kulturowego w celu zachowania ich wartości widokowych i estetycznych. Założeniem tej formy jest ochrona m.in. fragmentów dolin rzecznych, starorzeczy, stawów, zabytkowych parków pałacowych i dworskich. Są to również miejsca występowania starodrzewów, malowniczych skał, obiektów polodowcowych i wydm.
W Polsce znajdują się 263 zespoły przyrodniczo‑krajobrazowe (stan na 2020 r., źródło: GDOŚ).
Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów
Celem tej ochrony jest uchowanie roślin, zwierząt i grzybów m.in. przed utratą siedlisk i miejsc bytowania. Dodatkowym zadaniem tej formy ochrony jest zabezpieczenie odpowiedniej ilości gatunkowej w celu zachowania różnorodności biologicznej oraz, w razie potrzeby, ochrony danej populacji przed zniszczeniem lub poważnym osłabieniem, a nawet wyginięciem w wyniku wykorzystania.
Dla konkretnego gatunku każdej grupy organizmów określa się katalog zakazów oraz ewentualnych odstępstw, które mają na celu stosowną ochronę.
Dla wybranych gatunków możliwe jest wprowadzenie strefy ochrony wokół siedlisk.
W zależności od wybranego gatunku każdy może posiadać odpowiedni status ochrony: ścisły lub częściowy.
Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów obejmuje: 715 gatunków roślin, 322 gatunki grzybów oraz 799 gatunków zwierząt (stan na 2015 rok, źródło: GDOŚ).
Na poniższym wykresie zaznaczono poziom ochrony i powierzchnię (liczbę obiektów) dla poszczególnych form ochrony.
Inne formy ochrony przyrody
Istnieje wiele innych form ochrony przyrody, które nie były powołane na skutek Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku, a występują na terenie Polski (zostały stworzone w ramach międzynarodowych programów ekologicznych). Są to:
Rezerwaty Biosfery,
Obszar Ramsar,
Obszar dzikiej przyrody.
Słownik
część środowiska przyrodniczego, która nie została przekształcona przez człowieka; współcześnie zalicza się do niego jedynie niewielkie fragmenty kuli ziemskiej położone w obszarach okołobiegunowych, na pustyniach, w terenach wysokogórskich oraz najniżej położone części dna oceanicznego
jest wydzielonym pasem ochronnym wokół obszaru chronionego, na którym dopuszczalne są tylko pewne rodzaje działalności gospodarczej