Co takiego działo się w ogrodach?

O tym, jakie możliwe przeżycia emocjonalne bądź duchowe na łonie natury doświadczała ludzkość, informują nas wybitni artyści. Myśli skierujemy ku wybranym dziełom literatury i sztuki malarskiej, od mitologii i biblii po współczesność. Nie sposób wszystkich przedstawić w jednym materiale.

Warto jednak nadmienić, że nawet sielanka może przysporzyć komuś kłopotów.

Od Adama i Ewy do średniowiecza

RJlREH9hCxTRb1

Obraz przedstawia Marię z Dzieciątkiem. Maria ubrana w niebieską szatę, siedzi na ziemi. Na jej kolanach siedzi Dzieciątko Jezus, trzymające w lewym ręku jabłko. Wzrok Marii jest skupiony na Dzieciątku. Maria na głowie ma złotą koronę, a nad głową aureolę, podobnie jak Dzieciątko Jezus. Do sukni ma przypiętą ogromną broszę. Maryja z Dzieciątkiem siedzą w otoczeniu aniołów. Za nimi, na niewielkim murku, stoi pergola, na której rosną róże. Na samej górze na obrazie góruje popiersie Boga, który błogosławi Marię i Dzieciątko.

Począwszy od biblijnego Edenu aż do oświecenia, motyw ogrodu był związany z wizjami idyllicznymiidyllaidyllicznymi i arkadyjskimiarkadiaarkadyjskimi.

Jednak zanim myśl ta zostanie rozwinięta, warto przywołać zapisy biblijne, w których czytamy o swobodnej realizacji „projektu artystycznego” dokonanego przez samego Boga, jakim był m.in. ogród. Z treści biblijnych wynika, że w zasadzonym przez Boga Edenie dochodzi do „pierwotnego stanu szczęścia”, którego nieustannie przywołują literaci i malarze na przełomie wszystkich dziejów.

Należy też pamiętać o Hieronimie Boschu, niderlandzkim malarzu żyjącym na przełomie późnego gotyku i wczesnego renesansu północnego, twórcy niezwykłego tryptyku Ogród rozkoszy ziemskich.

Trafnym okazuje się twierdzenie, że wspomniany artysta niesie za sobą pewne aktualne przesłanie. Słynny holenderski prozaik w filmie pt. Bosch. Ogród snów w reżyserii José Luis López Linaresa przekonuje, że tytułowy artysta: Był aktualny zarówno przed Rewolucją Francuską i po Rewolucji, przed i po ideologii marksistowskiej, przed i po Auschwitz.

Dzieła Hieronima Boscha zawierają w sobie symbole, antysymbole, a nawet elementy, które u niektórych wzbudziły obawy o szerzenie herezji. Malarz ukazuje szeroką gamę udziwnionych nagich postaci ludzkich i stworów zwierzęco‑roślinnnych, roślinożerców, ludożerców.

A od odrodzenia...

Hieronim Bosch uznawany jest za wizjonera przyszłości. Przewołany obraz Ogród rozkoszy ziemskich zapowiada nie tylko losy ludzi, ale mówi wręcz, że nadchodzące symbole w dziełach związanych z figurą ogrodu będą aktualne.
Artyści wykorzystują motyw do oddania różnorodnych znaczeń: dosłownych i metaforycznych.

Ogród jest przestrzenią i miejscem kontaktu człowieka z naturą, ale staje się też metaforycznym obrazem duszy bądź psychiki człowieka, jego lęków i marzeń. Często ogród oznacza także tajemnicę.

RsBw3dRq4trxr1

Obraz przedstawia scenę rodzajową w ogrodzie. Ukazane są cztery kobiety. Są ubrane w eleganckie, długie suknie. Wszystkie znajdują się wokół zielonego drzewa. Dwie z nich stoją i rozmawiają. Trzecie, odwrócona tyłem do widza, podąża gdzieś ścieżką. Czwarta kobieta przykucnęła na trawie. Trzyma w lewej ręce mały parasol, który chroni ją od słońca. Wokół kobiet rośnie dużo drzew i krzewów. Kwitną kwiaty.

Wśród topiki ogrodowej uwagę zwracają: motyw arkadii, w tym arkadie dzieciństwa, figura rajskiej jabłoni, ogrody ziemskich rozkoszy, ogrody miłości czy świątynie dumania. Ogród budzi więc nie tylko zachwyt estetyczny, ale jest nośnikiem ważnych treści i idei. Ogrody opisywali i malowali twórcy wszystkich epok. Topika ogrodowa jest najczęściej łączona z Arkadią, Edenem czy Polami Elizejskimi, a więc pozbawiona geograficznej i historycznej konkretności. Czy zatem istnieją w literaturze i sztuce rzeczywiste ogrody?

Można wskazać teksty kultury związane z rzeczywistymi ogrodem, które autor wykorzystał w narracji. Najczęściej oddają to utwory liryczne i prozy rozpoczynające się opisem przestrzeni. Doskonałym przykładem jest opis krajobrazu w powieści Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Pisarka bardzo szczegółowo i precyzyjnie przelała na karty piękno natury posługując się przy tym fachowym nazewnictwem.

Topos ogrodu

W okresie grecko‑rzymskim topos rajskiego ogrodu wiązał się z wyobrażeniem mitycznego Złotego Wieku, Pól Elizejskich bądź Wysp Szczęśliwych. Rajem w mitologii grecko‑rzymskiej był Elysion, kraina położona na zachodnich krańcach świata, gdzie miała panować wieczna wiosna; tam znajdowały się Wyspy Szczęśliwe, na których mieszkali bohaterowie oraz inni szczęśliwcy wybrani przez Zeusa.

TopostoposTopos ogrodu wyrażał tęsknotę za utraconym rajem lub marzenie o szczęściu, nawet jeśli miało być one chwilowe i nietrwałe. Panowała w nich wieczna wiosna, wszystko spowijała zieloność, a po ścieżkach chodzili tylko ludzie szczęśliwi. Życie mieszkańców takich ogrodów upływało na kontemplacji oraz nieustannym zachwycie nad stworzeniem.

RtnRdJ7BeZQ94

Obraz przedstawia scenę rodzajową. Jest lato, w ogrodzie jest dwoje dzieci. To chłopiec i dziewczynka. Chłopiec ubrany jest w koszulkę i spodenki za kolana. Na głowie ma kapelusz. W prawej ręce trzyma konewkę. Podlewa z niej kwiaty na klombie. Tuż za nim, w alejce, stoi dziewczynka. Ma sukienkę do połowy łydki. Na głowie ma kapelusz. W ogrodzie znajduje się wiele różnobarwnie kwitnących roślin. Ogród jest ogrodzony drewnianym płotem. Prowadzi do niego bielona furtka, przez którą można wyjść na zielone pole.

Zmiana w postrzeganiu ogrodu jako przestrzeni idyllicznej nastąpiła w wieku XVIII. Odtąd krajobraz ten mógł skłaniać także do smutnych wspomnień i poważnych rozmyślań. W przestrzeń ogrodu wkroczyła jesień oraz refleksje związane z przemijaniem, stratą i śmiercią. Ogród zaczął być nośnikiem treści filozoficznych, które nie pomijają tematów trudnych.

W kulturze polskiej szczególną rolę odegrał ogród Zofiówka założony w 1796 roku w Humaniu (obecnie terytorium Ukrainy) przez Stanisława Szczęsnego Potockiego dla jego żony Zofii Potockiej. Pod wpływem fascynacji tym niezwykłym ogrodem, o który troszczyło się 200 ogrodników, powstały m.in. poemat Stanisława Trembeckiego Sofiówka, poemat opisowy Seweryna Goszczyńskiego Noc w Zofiówce czy opowiadanie Lucjana Siemieńskiego Ogrody i poeci.

Słownik