Przeczytaj
Co takiego działo się w ogrodach?
O tym, jakie możliwe przeżycia emocjonalne bądź duchowe na łonie natury doświadczała ludzkość, informują nas wybitni artyści. Myśli skierujemy ku wybranym dziełom literatury i sztuki malarskiej, od mitologii i biblii po współczesność. Nie sposób wszystkich przedstawić w jednym materiale.
Warto jednak nadmienić, że nawet sielanka może przysporzyć komuś kłopotów.
Od Adama i Ewy do średniowiecza
Pamiętajcie o ogrodachPamiętajcie o ogrodach –
Przecież stamtąd przyszliście
Począwszy od biblijnego Edenu aż do oświecenia, motyw ogrodu był związany z wizjami idyllicznymiidyllicznymi i arkadyjskimiarkadyjskimi.
Jednak zanim myśl ta zostanie rozwinięta, warto przywołać zapisy biblijne, w których czytamy o swobodnej realizacji „projektu artystycznego” dokonanego przez samego Boga, jakim był m.in. ogród. Z treści biblijnych wynika, że w zasadzonym przez Boga Edenie dochodzi do „pierwotnego stanu szczęścia”, którego nieustannie przywołują literaci i malarze na przełomie wszystkich dziejów.
Należy też pamiętać o Hieronimie Boschu, niderlandzkim malarzu żyjącym na przełomie późnego gotyku i wczesnego renesansu północnego, twórcy niezwykłego tryptyku Ogród rozkoszy ziemskich.
Trafnym okazuje się twierdzenie, że wspomniany artysta niesie za sobą pewne aktualne przesłanie. Słynny holenderski prozaik w filmie pt. Bosch. Ogród snów w reżyserii José Luis López Linaresa przekonuje, że tytułowy artysta: Był aktualny zarówno przed Rewolucją Francuską i po Rewolucji, przed i po ideologii marksistowskiej, przed i po Auschwitz.
Dzieła Hieronima Boscha zawierają w sobie symbole, antysymbole, a nawet elementy, które u niektórych wzbudziły obawy o szerzenie herezji. Malarz ukazuje szeroką gamę udziwnionych nagich postaci ludzkich i stworów zwierzęco‑roślinnnych, roślinożerców, ludożerców.
A od odrodzenia...
Pamiętajcie o ogrodachW żar epoki użyczą wam chłodu
Tylko drzewa, tylko liście
Hieronim Bosch uznawany jest za wizjonera przyszłości. Przewołany obraz Ogród rozkoszy ziemskich zapowiada nie tylko losy ludzi, ale mówi wręcz, że nadchodzące symbole w dziełach związanych z figurą ogrodu będą aktualne.
Artyści wykorzystują motyw do oddania różnorodnych znaczeń: dosłownych i metaforycznych.
Ogród jest przestrzenią i miejscem kontaktu człowieka z naturą, ale staje się też metaforycznym obrazem duszy bądź psychiki człowieka, jego lęków i marzeń. Często ogród oznacza także tajemnicę.
Wśród topiki ogrodowej uwagę zwracają: motyw arkadii, w tym arkadie dzieciństwa, figura rajskiej jabłoni, ogrody ziemskich rozkoszy, ogrody miłości czy świątynie dumania. Ogród budzi więc nie tylko zachwyt estetyczny, ale jest nośnikiem ważnych treści i idei. Ogrody opisywali i malowali twórcy wszystkich epok. Topika ogrodowa jest najczęściej łączona z Arkadią, Edenem czy Polami Elizejskimi, a więc pozbawiona geograficznej i historycznej konkretności. Czy zatem istnieją w literaturze i sztuce rzeczywiste ogrody?
Można wskazać teksty kultury związane z rzeczywistymi ogrodem, które autor wykorzystał w narracji. Najczęściej oddają to utwory liryczne i prozy rozpoczynające się opisem przestrzeni. Doskonałym przykładem jest opis krajobrazu w powieści Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Pisarka bardzo szczegółowo i precyzyjnie przelała na karty piękno natury posługując się przy tym fachowym nazewnictwem.
Topos ogrodu
W okresie grecko‑rzymskim topos rajskiego ogrodu wiązał się z wyobrażeniem mitycznego Złotego Wieku, Pól Elizejskich bądź Wysp Szczęśliwych. Rajem w mitologii grecko‑rzymskiej był Elysion, kraina położona na zachodnich krańcach świata, gdzie miała panować wieczna wiosna; tam znajdowały się Wyspy Szczęśliwe, na których mieszkali bohaterowie oraz inni szczęśliwcy wybrani przez Zeusa.
ToposTopos ogrodu wyrażał tęsknotę za utraconym rajem lub marzenie o szczęściu, nawet jeśli miało być one chwilowe i nietrwałe. Panowała w nich wieczna wiosna, wszystko spowijała zieloność, a po ścieżkach chodzili tylko ludzie szczęśliwi. Życie mieszkańców takich ogrodów upływało na kontemplacji oraz nieustannym zachwycie nad stworzeniem.
Zmiana w postrzeganiu ogrodu jako przestrzeni idyllicznej nastąpiła w wieku XVIII. Odtąd krajobraz ten mógł skłaniać także do smutnych wspomnień i poważnych rozmyślań. W przestrzeń ogrodu wkroczyła jesień oraz refleksje związane z przemijaniem, stratą i śmiercią. Ogród zaczął być nośnikiem treści filozoficznych, które nie pomijają tematów trudnych.
W kulturze polskiej szczególną rolę odegrał ogród Zofiówka założony w 1796 roku w Humaniu (obecnie terytorium Ukrainy) przez Stanisława Szczęsnego Potockiego dla jego żony Zofii Potockiej. Pod wpływem fascynacji tym niezwykłym ogrodem, o który troszczyło się 200 ogrodników, powstały m.in. poemat Stanisława Trembeckiego Sofiówka, poemat opisowy Seweryna Goszczyńskiego Noc w Zofiówce czy opowiadanie Lucjana Siemieńskiego Ogrody i poeci.
Pamiętajcie o ogrodachPamiętajcie o ogrodach
Czy tak trudno być poetą
W żar epoki nie użyczy wam chłodu
Żaden schron, żaden beton
Kroplą pamięci
Nicią pajęczą
Zapachem bzu
Wiesz już na pewno
Świeżością rzewną
To właśnie tu[...]
I dokąd uciec
W za ciasnym bucie
Gdy twardy bruk
Są gdzieś daleko
Przejrzyste rzeki
I mamy dwudziesty wiek
Słownik
raj, wyidealizowana kraina spokoju, ładu, sielankowej szczęśliwości i beztroski; od jej nazwy wywodzi się określenie “topos arkadyjski”
wyidealizowany obraz uroków życia wiejskiego
sposób przedstawiania oparty na zasadach naśladownictwa rzeczywistości i zachowaniu reguł prawdopodobieństwa
(łac.) – topos miejsca przyjemnego, bezpiecznego
idea, wątek lub postać utrwalone w kulturze, powtarzające się w tekstach kultury różnych epok
(gr. tópos koinós, łac. locus communis - miejsce wspólne) – powtarzający się motyw, występujący w obrębie literatury i sztuki zbudowany na fundamencie dwu wielkich tradycji śródziemnomorskich: antycznej i biblijno‑chrześcijańskiej. Wskazuje na jedność, ciągłość kulturową danego kontynentu czy na istnienie pierwotnych wzorców myślenia człowieka. Topos budowany jest na zasadzie obrazu mającego na celu opis jakiejś sytuacji (topos tonącego okrętu w Kazaniach Skargi)