Nie tylko wypowiedzi opisowe

Przekonując kogoś do czegoś, możemy mieć dwa bardzo różne cele: po pierwsze możemy chcieć kogoś przekonać do tego, jak się rzeczy mają, a po drugie do tego, jak powinny się mieć. W pierwszym przypadku na nasze dowodzenie składają się wypowiedzi opisowe, w których stwierdzamy, że jest tak a tak i że zachodzą określone stany rzeczy. W drugim wypadku stosujemy wypowiedzi innej kategorii, które odnoszą się do norm, ocen i wartości. Powodów, dla których odwołujemy się do tej drugiej kategorii, może być wiele. Jednym z najczęstszych jest wpływ na sposób postępowania innych ludzi.

RcDcFFjJ3kJLZ

Rysunek przedstawia słonia wokół którego stoi grupa sześciu chłopców w ciemnych okularach. Chłopcy dotykają zwierzęcia - jego kłów, trąby, ucha, tułowia, tylnej nogi i ogona.

Skąd jednak wiemy, które cele warto realizować? Czy wszyscy ludzie realizują lub powinni realizować te same cele? Co zrobić, jeśli moje cele kolidują z celami innych osób? Jak rozstrzygać, które cele w danej sytuacji wybrać? W kontekście tego rodzaju pytań pojawiają wszelkiego rodzaju spory i argumenty, dzięki którym jedni ludzie próbują przekonać innych do zmiany swojego postępowania. Odwołują się przy tym do różnych norm, ocen i wartości.

Sposób, w jaki się do nich odwołują, nie jest jednak oczywisty, i niekiedy wymaga on szczególnej dociekliwości, żeby je wykryć. Dzieje się tak z dwóch powodów.

Pierwszym z nich jest fakt, że przesłanki o statusie wypowiedzi normatywnej lub oceniającej często są przyjmowane jako ukryte założenia wnioskowania, konstytuując przez to wnioskowaniawnioskowanie entymematycznewnioskowania o charakterze entymematycznymwnioskowanie entymematyczneentymematycznym. Rozważ np. następującą wypowiedź:

Cmentarze stanowią wspólną własność wszystkich obywateli. Jednak nie wszyscy w równym stopniu troszczą się o groby swoich bliskich. Dlatego zachowanie czystości i porządku na cmentarzach jest obowiązkiem państwa.

Jest to na pewno wnioskowanie. Mamy tu dwie przesłanki i wniosek. Jednak widzimy wyraźnie, że ukryte są tu co najmniej dwie ważne przesłanki. Pierwsza przyjmuje, że jeśli coś jest własnością wszystkich obywateli, to państwo powinno się tym opiekować. Druga – że jeśli coś jest własnością wszystkich obywateli, powinno być utrzymane w czystości i określonym porządku. Obie te przesłanki zawierają odwołanie do określonych norm, są więc wypowiedziami nie w sensie opisowym (nie opisują jak jest), lecz normatywnym – przyjmiesz wniosek wnioskowania za poprawny tylko pod warunkiem, że przyznajesz słuszność wyrażonym w ukrytych przesłankach normom.

Drugim powodem nieoczywistego charakteru wyrażeń oceniających i normatywnych jest wielość terminów, za pomocą których wprowadza się lub przemyca je do wypowiedzi. Język polski obfituje w cały szereg określeń, których można w tym celu użyć, jak: powinno się, należy, jest słuszne, że…, jest obowiązkiem, dobry, zły, nikczemny, karygodny itd. Nie zawsze też są one używane we właściwym normatywnym znaczeniu. Weźmy np. następujące stwierdzenia:

Rzecznik prasowy powinien wydać oświadczenie do poniedziałku.
Sąd powinien przychylnie rozpatrzyć moją skargę.
Azor jest dobrym psem.
Mój rower źle mi służy.

W każdej z tych wypowiedzi terminy sugerujące wypowiedź normatywną lub oceniającą użyte zostały w inny sposób, w efekcie czego te wypowiedzi nie mają charakteru oceniającego. Mówiąc: Rzecznik prasowy powinien wydać oświadczenie w określonym terminie, wyrażamy po prostu przypuszczenie, że wziąwszy pod uwagę zwyczajowe tempo pracy rzecznika, możemy się spodziewać orzeczenia tego właśnie dnia. Podobnie wyrazem spekulacji może (choć nie musi) być wypowiedź odnosząca się do wyroku sądu. Sformułowanie powinien przychylnie rozpatrzyć może znaczyć, że z uwagi na charakter naszej skargi i wiedzę o systemie prawnym naszego kraju, spodziewamy się przychylnego wyroku. W odniesieniu do psa i roweru wyrażenia oceniające w istocie mają charakter wyrażeń opisowych – w pierwszym przypadku dobry znaczy tyle co posłuszny, w drugim zaś zły znaczy tyle co niesprawny.

Wypowiedzi oceniające a wypowiedzi normatywne

R9OfyvfPtU9lp1

Grafika przedstawia drzewo. Umieszczone są na nim różne ikony: tarczy, wykresu słupkowego, laptopa, rozmawiających osób, listy z punktami, oka z lupą, kłódki, zegarów.

W logice wyraźnie odróżniamy od siebie omawiane tu trzy kategorie wypowiedzi: wypowiedzi opisowe, wypowiedzi oceniające i wypowiedzi normatywne. Wypowiedzi opisowe to wszystkie stwierdzenia orzekające, które stwierdzają coś o faktach, o tym jak jest, jak mają się rzeczy w świecie (bez względu na to, czy potrafimy tego dowieść, czy nie). Wypowiedzi oceniające to wszystkie stwierdzenia orzekające, które wyrażają aprobatę lub dezaprobatę jakiegoś stanu rzeczy albo preferencję jakiegoś stanu rzeczy względem innych stanów rzeczy. Ktoś może lubić muzykę rockową bardziej niż jazz i kiedy wygłasza w tej kwestii sąd, to jego wypowiedź ma charakter oceniający w trybie preferencyjnym, ale jeśli ktoś mówi, że czytanie literatury pięknej jest czymś dobrym, natomiast oglądanie seriali przez kilka godzin bez przerwy jest czymś złym, to jego wypowiedź ma charakter oceniający w trybie wyrażenia aprobaty lub dezaprobaty. Wypowiedzi normatywne to osobna kategoria – są to wszystkie wypowiedzi orzekające wskazujące na określone normy postępowania. Przy czym należy odróżnić normy regulujące postępowanie od norm w znaczeniu dyrektyw technicznych i konwencji. Wypowiedź: Jeżeli chcesz uruchomić silnik, powinieneś najpierw przekręcić kluczyk w stacyjce odwołuje się do dyrektywy technicznej. Natomiast wypowiedź: Zdania pytajne należy oznaczać znakiem zapytania odwołuje się do reguły gramatycznej.

W obrębie norm w węższym, regulującym postępowanie człowieka, znaczeniu wyróżnia się nadto dwa ich osobne rodzaje ze względu na sposób uzasadniania: normy tetyczne i normy etyczne (określane także mianem aksjologicznych). Te pierwsze to normy, które uzasadniamy przez odwołanie się do odpowiedniej instytucji ustawodawczej, która ustanowiła daną normę. I tak stwierdzenie: Uczeń powinien mieć co najmniej 50% obecności, żeby być klasyfikowany na koniec roku szkolnego jest normą odnoszącą się do reguł ustanowionych przez polskie Ministerstwo Edukacji Narodowej. Drugi rodzaj norm to normy etyczne, które odwołują się do ocen etycznych, wyrażanych zazwyczaj za pomocą określeń typu „dobry”, „zły”, „słuszny”, „niesłuszny”, „chwalebny”, „karygodny”, „etyczny” czy „nieetyczny”. I tak stwierdzenie: Uczeń powinien z szacunkiem odnosić się do innych uczniów, bo takie postępowanie jest dobre jest wypowiedzią normatywną w tym drugim znaczeniu.

Rs1KJFw7xTozW

Grafika przedstawia blat stołu, na którym leżą kartki papieru długopis, kalkulator, linijka, notes, smartfon oraz stoi laptop. ukazane są też dwie pary ludzkich rąk. W jednej z dłoni znajduje się duża lupa.

Z czysto logicznego punktu widzenia powiązanie takie nie musi jednak zachodzić, gdyż celem wypowiedzi oceniającej może być jedynie oznajmienie swojej aprobaty czy stosunku uczuciowego do jakiegoś stanu rzeczy. Może mi się podobać, że ktoś postąpił w jakiś sposób, ale nie muszę tego uznawać za normę dla nikogo innego. Oto podoba mi się, że Kowalski ze spokojem przyjął przykrość, jaka go spotkała, ale to nie znaczy, że uważam to za normę, wedle której powinni postępować wszyscy inni.

Niektóre problemy z wypowiedziami oceniającymi i normatywnymi

Przedstawione wyżej rozróżnienie na wypowiedzi opisowe, oceniające i normatywne wydaje się proste do przeprowadzenia, przynajmniej z logicznego punktu widzenia. Jednak w naszej codziennej komunikacji granice te bardzo często zacierają się. Jest tak z wielu powodów. Omówimy tu trzy najważniejsze z nich: po pierwsze językowy, po drugie intencjonalny, po trzecie filozoficzny. Rozważmy to na przykładzie.

RiZa90hgaN1CL1

Grafika przedstawia trzy ikony: uśmiechniętą buzię, buzię o neutralnym wyrazie twarzy, smutną buzię. Przy uśmiechniętej buzi znajduje się zaznaczenie.

Uczeń Jan Kowalski napisał sprawdzian z fizyki, który przez nauczyciela został oceniony na ocenę „dobrą”. Wydaje się, że stwierdzenie wypowiedziane przez nauczyciela: Z tego sprawdzianu otrzymałeś ocenę „dobrą” jest dość jednoznaczne. Załóżmy, że w intencji nauczyciela jest to wypowiedź opisowa, która wskazuje na stopień opanowania przez niego materiału wymaganego na sprawdzianie. Jednak piątkowy kolega Kowalskiego komentuje tę wypowiedź stwierdzeniem: Spoko ta czwórka, zaś Kowalski, który nie ma specjalnych ambicji związanych z fizyką, mówi: Dla mnie ta czwórka jest super. Zarówno dla Kowalskiego, jak i jego kolegi ich wypowiedzi mają charakter wyłącznie oceniający. Z kolei rodzice Kowalskiego komentują sytuację stwierdzeniem: Ta ocena to porażka, stać cię na znacznie więcej! Powinieneś mieć co najmniej piątkę. Wypowiedź rodziców ma charakter normatywny, bo wyraźnie odwołuje się do określonej normy, która ma postać stwierdzenia Oceny szkolne powinny odzwierciedlać potencjał ucznia. W sytuacji tej widzimy przede wszystkim, że:

• Ta sama wypowiedź i ten sam termin, w zależności od intencji, mogą być brane jako opisowe lub jako oceniające.

• Wypowiedzi oceniające mogą być wyrażane przy użyciu bardzo różnych terminów, jak „spoko”, „super” czy „porażka”.

• W zależności od przyjętej normy ten sam stan rzeczy może być przez różne osoby postrzegany i oceniany bardzo różnie.

Wielu badaczy etyki również zwraca uwagę na problemy językowe z przyporządkowaniem jakieś wypowiedzi do kategorii wypowiedzi oceniajacych lub etycznych. Przeczytajmy fragment pierwszego rozdziału znanego podręcznika etyki autorstwa wybitnego brytyjskiego filozofa Richarda Brandta:

Rozważania Brandta dostarczają nam istotnych wskazówek do rozpoznawania wypowiedzi oceniających. Po pierwsze trzeba pamiętać, że bywają stwierdzenia, które nie zawierają żadnego terminu etycznego, ale są skonstruowane w taki sposób, że wynika z nich wypowiedź o takim charakterze. Po drugie, że wyrażenie, które stanowi negację etycznej wypowiedzi oceniającej, samo staje się taką wypowiedzią. Po trzecie, że warto wyraźnie wyodrębnić termin etyczny z wypowiedzi (określając go mianem predykatu etycznego), dzięki czemu można się zastanowić nad jej sensem.

RhnPg29ny7Mvl1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę siedzącego mężczyzny. Jest on muskularny, nagi. Wspiera pochyloną głowę na ręce opartej na kolanie.

Cytat z Brandta oraz nasze badania przypadku z oceną Kowalskiego wyjaśniają językowe i intencjonalne powody problemów z odróżnieniem od siebie wypowiedzi opisowych, oceniających i normatywnych. Wspomnieliśmy jednak, że jest jeszcze trzeci powód kłopotów w tej materii, mianowicie powód filozoficzny. Co najmniej od czasu Sokratesa i jego stanowiska określanego mianem intelektualizmu etycznegointelektualizm etycznyintelektualizmu etycznego filozofowie spierają się o relację między etycznymi wypowiedziami oceniającymi a wypowiedziami normatywnymi. Część z nich uważa, że etyczna wypowiedź oceniająca jest tożsama z wypowiedzią normatywną. Stwierdzenie czy rozpoznanie, że coś jest dobre, pociąga za sobą postulat powinności postępowania w określony sposób. Niektórzy filozofowie definiują nawet takie terminy jak dobro i wartości właśnie przez wskazanie powinności czy normy postępowania. Powiedzieć, że coś jest dobre w sensie etycznym to dla nich dokładnie to samo, co powiedzieć, że należy postępować w określony sposób.

Słownik