Logika a metafizyka

Przyjęliśmy, że logika to zespół reguł rzetelnego uprawdopodabniania twierdzeń, czego efektem jest przekonanie. Przekonanie może być rozważane na wiele różnych sposobów:

• jako emocjonalny stan bycia przekonanym,

• jako właściwość dowodzenia (że jest przekonujące),

• jako przesłanka czy motywacja do działania o określonej wartości (dobre, złe),

• jako słuszność przekonania (że w świecie istotnie jest tak, jak ja przyjmuję na podstawie mojego przekonania).

O ile pierwszy ze sposobów przekonywania bada psychologia, drugi logika, trzeci staje się przedmiotem zainteresowania etyki, o tyle czwarty zakłada jakieś przeświadczenia o charakterze metafizycznymmetafizykametafizycznym. Zajmijmy się teraz tymi ostatnimi.

Jak ma się moje przekonanie, ugruntowane logicznie, do natury rzeczywistości? Jeśli jakiś pogląd da się uzasadnić logicznie, to co nam właściwie mówi o świecie? A jeśli logika, eksperymenty, doświadczenie empiryczne człowieka uchwytują jedynie znikomy wycinek tej rzeczywistości, na przykład, dajmy na to, jakieś trzy procenty?

Krytycy logiki

R1BLAGTWzZ3po1

Rycina przedstawia postać starszego mężczyzny w szerokiej szacie. Mężczyzna ma gęstą brodę, nosi na głowie turban. Czyta jakiś tekst z niewielkiej kartki papieru.

Aby to lepiej zrozumieć, przyjrzyjmy się kilku wybitnym krytykom logiki w historii. Pierwszym był Tertulian, jeden z Ojców Kościoła, żyjący w II w. n. e. Przypisuje się mu sentencję: credo quia absurdum, co tłumaczymy: wierzę, bo to absurdalne. Według Tertuliana podstawowe prawdy wiary są sprzeczne z prawami logiki, trzeba je więc przyjąć na wiarę właśnie dlatego, że są absurdalne. Problem z Tertulianem i jego licznym następcami polega na tym, że dowodzą swych tez z poszanowaniem praw logiki: logicznie dowodzą, że należy być nielogicznym.

Blaise Pascal ujął to w postaci prawidła, kiedy powiedział:

Co ma na myśli Pascal? Uważa on, że istnieje pewien zbiór prawd, które znajdują się poza zasięgiem poznawczym rozumu, ale bez których rozum traci wszelką podstawę − są to fundamentalne aksjomaty etyki i nauki. Do ich poznania nie wystarczy rozum, tu potrzebna jest inna władza, którą Pascal nazywa „sercem”:

Wydaje się, że Pascal miał tu na myśli to, co dzisiaj określamy mianem intuicji. Innymi słowy Pascal chce powiedzieć, że najbardziej podstawowe założenia, niezbędne we wszelkim dowodzeniu, pochodzą spoza rozumu i próba uzasadnienia ich w sposób racjonalny nie tylko mija się z celem, ale jest wręcz szkodliwa. Jednak już po przyjęciu tych zasad rozumowanie bardzo się przydaje, żeby wywodzić z nich dalsze wnioski:

Z punktu widzenia Pascala zatem (a wcześniej wielu średniowiecznych teologów) logika zbudowana jest na fundamencie tego, co wiemy pozalogicznie, intuicyjnie, co przyjmujemy przez wiarę. Główny problem tkwi jednak w tym, że wielu ludzi, powołując się na intuicję, przedstawia zbiór zasad wzajemnie sprzecznych. Nie zawsze też wiadomo, na jakiej podstawie oceniają, że w danej chwili postrzegają właśnie „sercem”.

Wydaje się, że o ile postęp nauki doprowadził do wspólnego gmachu wiedzy, konsensusu naukowców w kwestii podstawowych praw rzeczywistości, o tyle analogicznego konsensusu nie wypracowali etycy, duchowni i mistycymistycyzmmistycy. Wybitna francuska mistyczka Simone Weil potępiała Arystotelesa w XX wieku za to właśnie, że wprowadził do filozofii obsesję klasyfikowania i etykietowania, logikę, która jedynie utrudnia nam wgląd w prawdę. Jak czytamy na samym wstępie Świadomości nadprzyrodzonej:

Prawda, wedle autorki tych słów, jest ponad rozumem, ponad logiką, a sprzeczność logiczna nie musi objawem nieprawdy, błądzenia – może być sygnałem tajemnicy, absolutu:

W tym ujęciu logika proponuje nam definicje i dystynkcje pojęciowe, które zawodzą całkowicie w obliczu spraw ostatecznych, nie ogarnia więc tego, co jest w najwyższym stopniu rzeczywiste. Ogarnia jedynie obrzeża bytu, skrawki, jest więc schronieniem dla duchowych żebraków. Jak podsumowuje Simone Weil:

Stosując logikę, każdy z nas przyjmuje, mniej lub bardziej świadomie, pewną tezę na temat natury rzeczywistości. Jeżeli rzeczywistość, jak zakładał już Platon, a potem Plotyn, ma różne poziomy realności (pewne jej wymiary są bardziej rzeczywiste od innych), to jak się to ma do logiki? Czy logika uchwytuje równie skutecznie wszystkie te wymiary?

Zdaniem Platona właśnie studia matematyczno‑logiczne są przepustką do zobaczenia świata idei. Jednak już mistycy średniowieczni, jak Eckhart, czy XX‑wieczni, jak wymieniona wyżej Simone Weil, nie podzielają tego poglądu. Streszcza go dość trafnie aforyzm polskiego filozofa Henryka Elzenberga:

Można uznać, że pogląd tu przedstawiony jest marginalny, że wyznaje go w istocie niewielu ludzi, a większość ludzi uznaje logikę i jej prawa, widzi jej związek z rzeczywistością. Musimy sobie jednak uświadomić, że krytyczny stosunek do rozumowania czysto logicznego leży u podstaw wielu tradycji duchowych. Logika bywa w nich głównym wrogiem postępu duchowego. O ile więc pogląd Tertuliana niewiele znaczy dla katolicyzmu, to dla taoizmutaoizmtaoizmu ma ogromne znaczenie. Opowiadając się po stronie taoistów Osho wprost mówi, że „logika to dziwka”, bo może służyć każdemu, każdej racji, nawet złej. I dodaje:

W tym ujęciu myślenie, zwłaszcza myślenie logiczne, nie przybliża nas do poznania dobra i prawdy, ale prowadzi nas w ślepy zaułek, czyni nas gorszymi, oddala od dobra i prawdy, wyłącznie szkodzi.

Słownik