Przeczytaj
Romantyzm, odwracając się od zracjonalizowanej, klasycznej wizji świata, odkrył fantastykęfantastykę w całym jej bogactwie. Ballada, jako programowy gatunek epoki, jest przesiąknięta motywami fantastycznymi – głównie w ujęciu ludowym z elementami baśniowej cudowności. W balladach współistnieją ze sobą dwa wymiary: realistyczny i nadrealny.
Rzeczywistość płynnie przenika się ze światem nadprzyrodzonym, zamieszkiwanym przez upiory, zjawy, duchy zmarłych, rusałki czy świtezianki. Prosty gmin, do którego wierzeń i światopoglądu utwory balladowe tak chętnie nawiązują, uznawał dwudzielność świata i istnienie odpowiadających sobie, dopełniających się sfer. Obok dobra istniało zło, obok sprawiedliwości – niegodziwość. Widzialne dopełniało niewidzialne, a obok świata realnego istniało to, co pozaracjonalne.
Fantastyka służyła romantykom przede wszystkim do przedstawienia nowej, romantycznej wizji świata. Konwencja fantastyczna w balladach stała się zatem swego rodzaju manifestem estetyczno‑ideowym. Postaci i wydarzenia przełamujące codzienność ukazywały fascynację ludowością i folklorem. Niekiedy elementy nadprzyrodzone pełniły także rolę moralizatorską i łączyły się z prezentowaniem systemu wartości. Postacie fantastyczne pilnowały odwiecznego ładu i porządku, przypominając, że nie ma zbrodni bez kary. Elementy fantastyczne odkrywały też często prawdę o wewnętrznym świecie przeżyć oraz doznań bohaterów. Romantycy chętnie zwracali się bowiem ku tajemniczym mrokom podświadomości.
Zasadniczo ballady wykorzystywały konwencję fantastyczną w ujęciu poważnym, ale w niektórych utworach widzimy świat nadprzyrodzony w wydaniu groteskowym – elementy cudowności służą wówczas budowaniu komizmu.
Balladą, w której motywy fantastyczne są szczególnie wyeksponowane, jest napisany w 1782 roku Król olch Johanna Wolfganga Goethego. Motyw przewodni utworu został zaczerpnięty z duńskiej ballady ludowej, w której postać złego ducha nazwana jest królem elfów. W wersji Goethego tytułowy król może nawiązywać do wierzeń ludowych związanych z bagnistymi terenami porośniętymi olchami i wierzbami. Miały je zamieszkiwać złe duchy. Źródłem przesądów były wypadki i utonięcia na bagnach, ale również kolor drewna olchowego, które po rozrąbaniu czerwienieje, jak gdyby krwawiło.
Król olchNoc padła na las, las w mroku spał,
Ktoś nocą lasem na koniu gnał.
Tętniło echo wśród olch i brzóz,
Gdy ojciec syna do domu wiózł.– Cóż tobie, synku, że w las patrzysz tak?
Tam ojcze, on, król olch, daje znak,
Ma płaszcz, koronę i biały tren.
– To mgła, mój synku, albo sen.„Pójdź chłopcze w las, w ten głuchy las!
Wesoło będzie płynąć czas.
Przedziwne czary roztoczę w krąg,
Złotolitą chustkę dam ci do rąk”.– Czy słyszysz, mój ojcze, ten głos w gęstwinie drzew?
To król mnie wabi, to jego śpiew.
– To wiatr, mój synku, to wiatru głos,
Szeleści olcha i szumi wrzos.„Gdy wejdziesz, chłopcze w ten głuchy las,
Ujrzysz me córki przy blasku gwiazd.
Moje córki nucąc pląsają na mchu,
A każda z mych córek piękniejsza od snu”.– Czy widzisz, mój ojcze, tam tańczą wśród drzew
Srebrne królewny, czy słyszysz ich śpiew?
– O, synku mój, to księżyc tak lśni,
To księżyc tańczy wśród czarnych pni.„Pójdź do mnie, mój chłopcze, w głęboki las!
Ach, strzeż się, bo wołam już ostatni raz!”
– Czy widzisz, mój ojcze, król zbliża się tu,
Już w oczach mi ciemno i brak mi tchu.– Więc ojciec syna w ramionach swych skrył
I konia ostrogą popędził co sił.
Nie wiedział, że syn skonał mu już
W tym głuchym lesie wśród olch i brzóz.Źródło: Johann Wolfgang Goethe, Król olch, [w:] Pieśni, tłum. W. Szymborska, Warszawa 1956, s. 20.
Słownik
(łac. dualis - podwójny)
1. dwoistość, istnienie obok siebie dwóch odrębnych zjawisk, tendencji, zasad, pierwiastków;
2. (filoz.) pogląd, według którego w rzeczywistości działają dwie odrębne zasady istnienia, siły, substancje lub rodzaje bytów np. duch i materia;
3. (polit.) unia dwóch państw na zasadzie równorzędności
1. wytwory wyobraźni odzwierciedlane m.in. w mitach, folklorze, utworach literackich;
2. twórczość literacka, filmowa lub inna przedstawiająca świat i wydarzenia nierealne
(łac. irrationalis – nierozumowy) – pogląd, zgodnie z którym rzeczywistości nie da się tylko poznać dzięki możliwościom ludzkiego rozumu, przypisujący najwyższą wartość pozarozumowym środkom poznawczym m.in. instynktowi, intuicji, wierze
(łac. metaphysica, z gr. metá „ta physiká co następuje po fizyce”)
Określenie greckie od dzieła Arystotelesa bez tytułu, które następowało po księgach zawierających jego „Fizykę”
1. nauka filozoficzna, której przedmiotem są podstawowe kwestie dotyczące istoty i przyczyny bytu;
2. rozważania o tym, co niepoznawalne, tajemnicze, niedostępne zmysłom i doświadczeniu;
3. pot. oderwane od rzeczywistości spekulacje myślowe, mętne, trudne do zrozumienia wywody
nadawanie utworowi cech mitu, wprowadzanie elementów mitologicznych