Przeczytaj
Romantyzm, odwracając się od zracjonalizowanej, klasycznej wizji świata, odkrył fantastykęfantastykę w całym jej bogactwie. Ballada, jako programowy gatunek epoki, jest przesiąknięta motywami fantastycznymi – głównie w ujęciu ludowym z elementami baśniowej cudowności. W balladach współistnieją ze sobą dwa wymiary: realistyczny i nadrealny.
Rzeczywistość płynnie przenika się ze światem nadprzyrodzonym, zamieszkiwanym przez upiory, zjawy, duchy zmarłych, rusałki czy świtezianki. Prosty gmin, do którego wierzeń i światopoglądu utwory balladowe tak chętnie nawiązują, uznawał dwudzielność świata i istnienie odpowiadających sobie, dopełniających się sfer. Obok dobra istniało zło, obok sprawiedliwości – niegodziwość. Widzialne dopełniało niewidzialne, a obok świata realnego istniało to, co pozaracjonalne.
Fantastyka służyła romantykom przede wszystkim do przedstawienia nowej, romantycznej wizji świata. Konwencja fantastyczna w balladach stała się zatem swego rodzaju manifestem estetyczno‑ideowym. Postaci i wydarzenia przełamujące codzienność ukazywały fascynację ludowością i folklorem. Niekiedy elementy nadprzyrodzone pełniły także rolę moralizatorską i łączyły się z prezentowaniem systemu wartości. Postacie fantastyczne pilnowały odwiecznego ładu i porządku, przypominając, że nie ma zbrodni bez kary. Elementy fantastyczne odkrywały też często prawdę o wewnętrznym świecie przeżyć oraz doznań bohaterów. Romantycy chętnie zwracali się bowiem ku tajemniczym mrokom podświadomości.
Zasadniczo ballady wykorzystywały konwencję fantastyczną w ujęciu poważnym, ale w niektórych utworach widzimy świat nadprzyrodzony w wydaniu groteskowym – elementy cudowności służą wówczas budowaniu komizmu.
Balladą, w której motywy fantastyczne są szczególnie wyeksponowane, jest napisany w 1782 roku Król olch Johanna Wolfganga Goethego. Motyw przewodni utworu został zaczerpnięty z duńskiej ballady ludowej, w której postać złego ducha nazwana jest królem elfów. W wersji Goethego tytułowy król może nawiązywać do wierzeń ludowych związanych z bagnistymi terenami porośniętymi olchami i wierzbami. Miały je zamieszkiwać złe duchy. Źródłem przesądów były wypadki i utonięcia na bagnach, ale również kolor drewna olchowego, które po rozrąbaniu czerwienieje, jak gdyby krwawiło.
Król olchNoc padła na las, las w mroku spał,
Ktoś nocą lasem na koniu gnał.
Tętniło echo wśród olch i brzóz,
Gdy ojciec syna do domu wiózł.– Cóż tobie, synku, że w las patrzysz tak?
Tam ojcze, on, król olch, daje znak,
Ma płaszcz, koronę i biały tren.
– To mgła, mój synku, albo sen.„Pójdź chłopcze w las, w ten głuchy las!
Wesoło będzie płynąć czas.
Przedziwne czary roztoczę w krąg,
Złotolitą chustkę dam ci do rąk”.– Czy słyszysz, mój ojcze, ten głos w gęstwinie drzew?
To król mnie wabi, to jego śpiew.
– To wiatr, mój synku, to wiatru głos,
Szeleści olcha i szumi wrzos.„Gdy wejdziesz, chłopcze w ten głuchy las,
Ujrzysz me córki przy blasku gwiazd.
Moje córki nucąc pląsają na mchu,
A każda z mych córek piękniejsza od snu”.– Czy widzisz, mój ojcze, tam tańczą wśród drzew
Srebrne królewny, czy słyszysz ich śpiew?
– O, synku mój, to księżyc tak lśni,
To księżyc tańczy wśród czarnych pni.„Pójdź do mnie, mój chłopcze, w głęboki las!
Ach, strzeż się, bo wołam już ostatni raz!”
– Czy widzisz, mój ojcze, król zbliża się tu,
Już w oczach mi ciemno i brak mi tchu.– Więc ojciec syna w ramionach swych skrył
I konia ostrogą popędził co sił.
Nie wiedział, że syn skonał mu już
W tym głuchym lesie wśród olch i brzóz.Źródło: Johann Wolfgang Goethe, Król olch, [w:] Pieśni, tłum. W. Szymborska, Warszawa 1956, s. 20.
Słownik
(łac. dualis - podwójny)
1. dwoistość, istnienie obok siebie dwóch odrębnych zjawisk, tendencji, zasad, pierwiastków;
2. (filoz.) pogląd, według którego w rzeczywistości działają dwie odrębne zasady istnienia, siły, substancje lub rodzaje bytów np. duch i materia;
3. (polit.) unia dwóch państw na zasadzie równorzędności
1. wytwory wyobraźni odzwierciedlane m.in. w mitach, folklorze, utworach literackich;
2. twórczość literacka, filmowa lub inna przedstawiająca świat i wydarzenia nierealne
(łac. irrationalis – nierozumowy) – pogląd, zgodnie z którym rzeczywistości nie da się tylko poznać dzięki możliwościom ludzkiego rozumu, przypisujący najwyższą wartość pozarozumowym środkom poznawczym m.in. instynktowi, intuicji, wierze
(łac. metaphysica, z gr. metá „ta physiká co następuje po fizyce”) -
określenie greckie od dzieła Arystotelesa bez tytułu, które następowało po księgach zawierających jego „Fizykę”
1. nauka filozoficzna, której przedmiotem są podstawowe kwestie dotyczące istoty i przyczyny bytu;
2. rozważania o tym, co niepoznawalne, tajemnicze, niedostępne zmysłom i doświadczeniu;
3. pot. oderwane od rzeczywistości spekulacje myślowe, mętne, trudne do zrozumienia wywody
nadawanie utworowi cech mitu, wprowadzanie elementów mitologicznych