Lądolód kilkakrotnie rozprzestrzeniał się z Półwyspu Skandynawskiego na znaczne obszary Europy (maksymalnie zajął obszar około 5 mln kmIndeks górny 2²), po czym w okresach cieplejszych wycofywał się (topniał). W Skandynawii grubość pokrywy lodowej przekraczała 3000 m. Zasięg maksymalny lądolodu przekroczył 50Indeks górny o^o szerokości geograficznej północnej. Przykrył prawie cały obszar dzisiejszej  Polski.

Poza pokrywą lądolodu, na terenie gór sięgających powyżej 2000 m n.p.m. powstały lokalne ośrodki zlodowaceń górskich. W Polsce, w chłodnych okresach lodowce górskie występowały w Tatrach, Karkonoszach i w masywie Babiej Góry. Ślady działalności tych lodowców możemy obserwować w rzeźbie wspomnianych pasm górskich, nawet podczas wędrówki.

Okres zlodowaceń plejstoceńskich na teranie dzisiejszej Polski obejmował cztery glacjałyglacjałglacjały i występujące pomiędzy nimi interglacjałyinterglacjałinterglacjały (nazwy poszczególnych zlodowaceń wskazują najczęściej ich maksymalny zasięg):

- 1200–950 tys. lat p.n.e. (250 tys. lat) – zlodowacenie podlaskie (północno‑wschodniopolskie, Narwi) (Günz) – lądolód dotarł do północnej części Wyżyny Lubelskiej i Płocka;

- 950–730 tys. lat p.n.e. (220 tys. lat) – interglacjał przasnyski (podlaski) (Günz/Mindel);

- 730–430 tys. lat p.n.e. (300 tys. lat) – zlodowacenie krakowskie (południowopolskie, Sanu) (Mindel) – lądolód dotarł do dolin karpackich (do wysokości 450 m n.p.m. w Karpatach) i kotlin sudeckich (do wysokości 600 m n.p.m. w Sudetach);

- 430–300 tys. lat p.n.e. (130 tys. lat) – interglacjał mazowiecki (wielki) (Mindel/Riss);

- 300–130 tys. lat p.n.e. (170 tys. lat) – zlodowacenie środkowopolskie (Odry, Odry i Warty) (Riss) – lądolód dotarł do północnej krawędzi pasa wyżyn i wcisnął się w Bramę Morawską oraz w dolinę Wisły, aż do ujścia Sanu;

- 130–115 tys. lat p.n.e. (15 tys. lat) – interglacjał eemski (Riss/Würm);

- 115–11,5 tys. lat p.n.e. (103,5 tys. lat) – zlodowacenie północnopolskie (bałtyckie, Wisły, Vistulian) (Würm) – lądolód dotarł do północnej części Polski (na zachodzie do Zielonej Góry i Leszna, a na wschodzie do Nidzicy i Augustowa).

R2hEWNkE9r6KU

Mapa przedstawia ostatnie zlodowacenie na półkuli północnej. Objęło ono północną Azję, Himalaje, Alpy, Góry Skaliste, Grenlandię, północną Amerykę Północną. Na biegunie północnym występował letni lód morski a wokół kontynentów zimowy lód morski.

Powierzchnia Półwyspu Skandynawskiego przykryta grubą pokrywą lodu ulegała intensywnemu niszczeniu. W wyniku wietrzenia mrozowego i pod wpływem mas lodu, skały zostały zdarte i rozkruszone, wtopiły się w niego i razem z lodem przemieszczały się na południe. Lądolód przeniósł materiał skalny z Płw. Skandynawskiego aż na obszar Polski. Liczba zlodowaceń na północy Polski była większa niż na południu, dlatego też grubość pokrywy osadów polodowcowych dziś stopniowo maleje na terenie naszego kraju z północy w kierunku południowym. Najpłytsza warstwa tych osadów występuje na przedpolu gór i na wyżynach, a najgrubsza – na wybrzeżu Bałtyku i pojezierzach (tam dochodzi miejscami do 250 m).

Przyniesione i pozostawione przez lądolód osady glacjalneglacjałglacjalne przykryły te, które powstały w starszych epokach geologicznych. Tym samym zmieniły rzeźbę terenu sprzed zlodowaceń.

Rzeźba polodowcowa najlepiej zachowała się na obszarach objętych ostatnim zlodowaceniem północnopolskim, które ustąpiło 10‑12 tys. lat temu. Rzeźbę na tych obszarach nazywamy młodoglacjalnąrzeźba młodoglacjalnamłodoglacjalną. Na terenach, które pokrywały wcześniejsze zlodowacenia, starsza rzeźba polodowcowa została zniszczona, zerodowana (szczególnie na przedpolu ostatniego zlodowacenia, gdzie panowały warunki klimatyczne sprzyjające właśnie silnej erozji). Taką rzeźbę terenu, zniszczoną i przekształconą panującymi warunkami klimatycznymi, nazywamy staroglacjalnąrzeźba staroglacjalnastaroglacjalną.

Więcej informacji na ten temat uzyskasz z materiałów Rzeźba staro- i młodoglacjalna w PolsceP77kz3QmVRzeźba staro- i młodoglacjalna w Polsce oraz Młodoglacjalny czy staroglacjalny?PIV9mjZEHMłodoglacjalny czy staroglacjalny?.

Formy rzeźby młodoglacjalnej

Obszar rzeźby młodoglacjalnej charakteryzują większe i drobne formy terenu: moreny czołowe i denne, sandry, pradoliny oraz zagłębienia terenu wypełnione przez jeziora polodowcowe (rynnowe, morenowe, oczka wytopiskowe), zagłębienia bezodpływowe, ozy, kemy, drumliny.

W krajobrazie młodoglacjalnym możemy zobaczyć wyraźne ciągi pagórków moreny czołowej, najwyższe z nich przekraczają 300 m n.p.m. (np. Wieżyca i Szeska Góra). Ich przebieg jest najczęściej równoleżnikowy i wyznacza poszczególne zasięgi lądolodu podczas jego kolejnych transgresji (nasuwania się czoła lądolodu), aż do jego maksymalnego zasięgu w danym zlodowaceniu (morena czołowa końcowa).

Na północ od ciągów pagórków moreny czołowej występują pofalowane obszary moreny dennej, poprzecinane licznymi jeziorami polodowcowymi. Lądolód wraz z porwanym, wtopionym w spód materiałem, przesuwając się, zdzierał i przekształcał podłoże w procesach detrakcji, detersji i egzaracji. Wody podlodowcowe żłobiły rynny podlodowcowe (subglacjalne), których znaczną część zajęły jeziora rynnowe – długie, wąskie i głębokie, najczęściej ułożone równolegle lub wachlarzowo, zgodnie z kierunkiem przesuwającego się lądolodu (np. najgłębsze jezioro rynnowe Hańcza – 108,5 m oraz najdłuższe jezioro rynnowe Jeziorak – 27,45 km). Wśród moreny dennej znajdziemy również jeziora morenowe powstałe w obniżeniu pomiędzy wzniesieniami moren czołowych i w obniżeniu moreny dennej. Charakteryzują się dużą powierzchnią, małą głębokością, rozwiniętą linią brzegową i łagodnymi brzegami (np. Śniardwy, czyli największe jezioro w Polsce mające 113,8 kmIndeks górny 2² i Mamry). Licznie występują także oczka wytopiskowe o małej powierzchni i regularnym, okrągłym kształcie wypełniające zagłębienia po wytopieniu się brył martwego lodu. W Polsce występuje ok. 9 tys. jezior polodowcowych, z czego duża część właśnie w krajobrazie młodoglacjalnym.

Na południe od pasa moren czołowych rozciągają się liczne pradoliny i równiny sandrowe. Największe pola sandrowe (sandrysandrysandry) występują na Równinie Kurpiowskiej i w Borach Tucholskich. Od południa ograniczają je szerokie pradoliny, którymi spływały wody z lądolodu. W Polsce, ze względu na stopniowe podnoszenie się terenu w kierunku południowym, pradoliny nie mogły odprowadzać wody prostopadle do czoła lądolodu, dlatego najczęściej ułożone są wobec niego równolegle – w ten sposób odprowadzały wody w kierunku zachodnim.

R1eKykjAFeCzE

Zdjęcie przedstawia wejście do Parku Narodowego Bory Tucholskie. Po obu stronach ścieżki znajdują się tabliczki informacyjne z mapami oraz z nazwą parku. Na ścieżce znajdują się dwie osoby na rowerach. Wokół rosną sosny.

RMdQrmf9ssWy8

Mapa Polski przedstawia pradoliny i sandry. Pradoliny znajdują się w dolinach rzek w całej Polsce. Sandry występują w północnej Polsce, w pasie pojezierzy. Moreny czołowe występują tam, gdzie sięgały poszczególne zlodowacenia. Maksymalny zasięg zlodowacenia dotarł pod Sudety i Karpaty.

W ostatnim zlodowaceniu północnopolskim powstały wielkie pradoliny – Pradolina Warszawsko‑Berlińska i Pradolina Toruńsko‑Eberswaldzka. Bardzo często współczesne rzeki korzystają z pradolin (np. Noteć w Pradolinie Toruńsko‑Eberswaldzkiej).

RFcrFiv9GogJi

Zdjęcie przedstawia Pradolinę Toruńsko Eberswaldzką. Porośnięta jest wysokimi trawami oraz niewielkimi krzewami. Środkiem przebiega ścieżka. W tle znajduje się gęsty las.

W krajobrazie młodoglacjalnym znajdziemy mniejsze wypukłe formy terenu powstałe w wyniku erozyjno‑akumulacyjnej działalności lądolodu: drumliny, kemy i ozy.

Drumliny są to wydłużone (eliptycznie) pagórki o długościach od 100 do 1000 m i wysokości sięgającej do 60 m. Powstały pod lodem z materiału morenowego (głazów, piasku i glin), w strefie marginalnej lądolodu. W ich tworzeniu miała udział również woda sortująca materiał, z którego są zbudowane. Ułożenie drumlinów odpowiada biegowi podłużnych szczelin lodowych oraz kierunkowi ruchu lądolodu. Są położone prostopadle do ciągów moren czołowych.

RP9LvBes9UR34

Ilustracja przedstawia drumlina. W kierunku ruchu lądolodu opada łagodny stok a z drugiej strony znajduje się stromy stok.

RP0t2Ee0J2n8M

Zdjęcie przedstawia drumliny w Zbójnie. Z jego szczytu opadają pola uprawne rozdzielone ścieżką. W tle znajdują się drzewa liściaste.

Kemy to piaszczysto‑żwirowe pagórki o długości do kilkuset metrów i wysokości dochodzącej do kilkunastu metrów. Są efektem działalności akumulacyjnej lądolodu oraz wód z niego spływających. Nieraz czoło topniejącego lodowca rozpadało się na mniejsze bryły lodu (bryły martwego lodu). Pomiędzy nimi krążyła woda, która osadzała materiał pochodzący z wierzchniej i wewnętrznej warstwy brył lodu. W ten sposób akumulowała go w postaci pagórków umiejscowionych pomiędzy wytapiającymi się bryłami martwego lodu.

RGYyBG66hoyZC

Zdjęcie przedstawia kem. Na pierwszym planie znajduje się płaski zielony teren. Dalej jest pagórek porośnięty kępkami trawy.

Ozy mają postać długich, wąskich i krętych wałów lub ciągów pagórków. Mogą osiągać znaczne długości, nawet do ponad 300 km i wysokości kilkudziesięciu metrów (mają strome zbocza). Są zbudowane z materiału piaszczysto‑żwirowego. Powstają w wyniku akumulacyjnej działalności wody płynącej w rzekach wewnątrz lądolodu (w tunelach lodowcowych) lub w rynnach podlodowcowych.

RZCIMz3YSm5Ak

Zdjęcie przedstawia ozy. Na długich wąskich pagórkach rosną drzewa liściaste. Cały teren porośnięty jest niską trawą.

Głazy narzutowe (eratyki) zostały przyniesione przez poruszający się lądolód. Są to bloki skalne pochodzące z Półwyspu Skandynawskiego. Najczęściej są materiałem skalnym o dużej wytrzymałości i odporności na działanie czynników klimatycznych. Zbudowane są przeważnie z granitów, amfibolitów, gnejsów, migmatytów, porfirów lub kwarcytów. Największy głaz narzutowy – Trygław – znajduje się w miejscowości Tychowo niedaleko Koszalina, a drugim co do wielkości jest Głaz Mszczonowski w Zawadach.

R10gKfNZccxL4

Zdjęcie przedstawia głaz narzutowy. Jeden bok jest wysoki i opada do samego dołu. Na szczycie znajduje się figura Jezusa na krzyżu. Wokół znajdują się nagrobki oraz drzewa.

Formy rzeźby staroglacjalnej

Na obszarach starszych zlodowaceń występuje rzeźba staroglacjalna. Rzeźba staroglacjalna kształtowała się w klimacie peryglacjalnym (zbliżony do współczesnego klimatu subpolarnego w krajobrazie tundry). Podczas krótkiego lata grunt rozmarzał na głębokość kilkudziesięciu centymetrów i upłynniona, wierzchnia warstwa spełzywała po zboczach i gromadziła się w obniżeniach terenu, zmniejszając różnice wysokości względnej pagórków i den dolin.

Rzeźbę młodoglacjalną od staroglacjalnej odróżniają przede wszystkim formy wklęsłe, bardzo liczne i wyraźne w krajobrazie młodoglacjalnym. Formy wypukłe większe, szczególnie moreny czołowe i moreny denne, są obecne w obu krajobrazach, jednak w staroglacjalnym są one bardziej zniszczone przez upływ czasu i warunki klimatyczne. Również formy wklęsłe w krajobrazie staroglacjalnym są słabo wyraźne, a duża część jezior polodowcowych pochodzących z wcześniejszych zlodowaceń już całkowicie zarosła i zniknęła pod współczesnymi osadami. Jedynym pojezierzem zachowanym w tym krajobrazie jest Pojezierze Łęczyńsko‑Włodawskie.

W krajobrazie staroglacjalnym formy terenu są znacznie obniżone i łagodniejsze, dominują powierzchnie równinne. Stanowią je płaskie lub prawie całkowicie poziome (nachylenie do 3°) tereny. Na Nizinie Środkowomazowieckiej przykładem takich równin w okolicach Warszawy są: Równina Łowicko‑Błońska, Równina Warszawska, Równina Wołomińska.

Charakterystyczne dla tego krajobrazu są także wysoczyzny, czyli niewysokie, rozległe wzniesienia, rozpościerające się między płytko wciętymi dolinami, opadające ku nim wyraźną krawędzią o wysokości od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów. Na Nizinie Południowowielkopolskiej będą to np. Wysoczyzna Kaliska, Wysoczyzna Kłodawska, Wysoczyzna Leszczyńska.

W tym krajobrazie zachowały się tylko wielkie formy polodowcowe, jak ciągi wzgórz morenowych (Wzgórza Trzebnickie, Wzgórza Ostrzeszowskie, Wzgórza Dalkowskie) i pradoliny (Pradolina Pilicy‑Wieprza‑Krzny, Pradolina Wrocławsko‑Magdeburska, Pradolina Głogowsko‑Barucka). Jednak te pradoliny są płytsze i mają łagodniejsze zbocza niż w krajobrazie młodoglacjalnym.

Na obszarach nieobjętych aktualnym zlodowaceniem występowała intensywna erozja powierzchni związana z wiejącymi od czoła lodowca silnymi wiatrami. Wiatry te mogły z łatwością wywiewać materiał pylasty, ponieważ grunt nie był (jeszcze) pokryty zwartą pokrywą roślinności. Deflacyjny materiał pylasty był przenoszony na duże odległości i osadzał się na południe od lądolodu. Podczas zlodowacenia północnopolskiego powstały w Polsce pokrywy lessowe (less jest skałą osadową zbudowaną z pyłu), które gdzieniegdzie osiągają nawet 30 m grubości. Rzeźbę obszarów lessowych charakteryzuje występowanie łagodnych, falistych wzniesień poprzecinanych wąwozami i parowami (powstały w wyniku erozji wodnej, kiedy pył był wymywany zwłaszcza przez intensywne opady deszczu i wody roztopowe). Powierzchnie lessowe znajdziemy między innymi na Wyżynie Sandomierskiej, Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu oraz Przedgórzu Sudeckim.

R1MnaCA2ZaCkH

Zdjęcie przedstawia skarpę lessową. Ma ona jasnożółtą barwę. Skarpa jest również po bokach i na szczycie porośnięta małymi krzewami.

Ra2G0nJDDaFjb

Zdjęcie przedstawia wąwóz. Środkiem przebiega błotnista ścieżka. Po obu stronach znajdują się zbocza porośnięte drzewami.

Działalność eoliczna na przedpolu lądolodu prowadziła do powstania wydm śródlądowych na piaszczystych tarasach w dolinach rzecznych, także na równinach sandrowych. Liczne wydmy utworzyły się na Roztoczu, w Kotlinie Warszawskiej, Kotlinie Toruńskiej, Kotlinie Gorzowskiej oraz Niecce Sieradzkiej. Obecnie wydmy są najczęściej porośnięte roślinnością (np. bory sosnowe) i tym samym zostały ustabilizowane (nie przemieszczają się).

ReWJfs4hGaPhr

Zdjęcie przedstawia wydmę śródlądową. Na niej nie znajduje się roślinność natomiast naokoło niej rosną drzewa oraz niska zielona roślinność.

Obszary górskie, do których nie dotarł lądolód, również uległy przekształceniu przez zlodowacenia górskie i zimny, surowy klimat, a obszary niepokryte lodowcami były wystawione na działanie wietrzenia mrozowego. Skały budujące górne partie Gór Świętokrzyskich i Sudetów (Karkonosze), w wyniku wietrzenia mrozowego ulegały rozpadowi i rozkruszeniu na ostrokrawędziste bloki skalne, tworząc gołoborza i rumosz skalny (np. Łysica i Wielki Szyszak).

Rghtp1cECmRTG

Zdjęcie przedstawia gołoborze. Są to ostre, nieregularne kamienie znajdujące się na zboczu pomiędzy niskimi drzewami iglastymi.

Słownik