Przeczytaj
Głowa państwa – czyli kto?
Politolog Ryszard Herbut głową państwagłową państwa nazwał osobę, która – ze względu na pełnione stanowisko oraz wykonywane zadania – stoi na czele państwa. Obecnie za głowę państwa uznaje się organ zajmujący najwyższą pozycję w systemie organów państwowych. Jest to najwyższy przedstawiciel państwa w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych oraz symbol jedności narodowej i państwowej. Funkcję głowy państwa najczęściej pełni prezydentprezydent lub monarcha. Istnieje także instytucja zbiorowej (kolegialnej) głowy państwa.
Jak wybierana jest głowa państwa we współczesnych republikach? – przykłady
Najwyższym urzędem w republikach jest prezydent, który pełni rolę jednoosobowej głowy państwa. Jeśli prezydent pełni swoją funkcję przez określony czas, nazywany kadencją, mówimy o prezydencie kadencyjnym. Dużo rzadziej występowała forma prezydentury dożywotniej, która jest kojarzona głównie z systemami dyktatorskimi.
Istotną rolę w wyborze głowy państwa ma kwestia legitymizacjilegitymizacji władzy. Celem legitymizacji jest nie tylko uznanie prawomocności wyboru prezydenta, lecz także pokazanie społeczeństwu, że ma on podstawy prawne do sprawowania władzy.
Obecnie wyróżniamy cztery sposoby wyboru prezydenta.
Wybory powszechne
Sposób szczególnie popularny w krajach, które przeszły transformację ustrojową, np. w Polsce, Bułgarii, Czechach. W Bułgarii prezydentem może zostać obywatel, który ukończył 40 lat i zamieszkuje na terenie państwa minimum od pięciu lat. Kandydatów na prezydenta zgłaszają kierownictwa partii politycznych lub grupa co najmniej 15 tysięcy wyborców. By wybory były ważne, musi być minimum 50‑procentowa frekwencja wyborcza. Kandydat, by zostać prezydentem w I turze, musi uzyskać minimum 50% ważnych głosów, w innym przypadku po 14 dniach następuje II tura wyborów. Obok prezydenta jest wybierany wiceprezydent, który ma niewielkie uprawnienia, ale prezydent może mu przekazać swoje uprawnienia na określony czas.
Wybory pośrednie (przeprowadzane przez kolegium elektorskie)
Społeczeństwo wybiera elektorów, którzy następnie dokonują wyboru prezydenta. Taka zasada występuje w Stanach Zjednoczonych i Argentynie. W USA jest 538 elektorów, którzy co cztery lata dokonują wyboru prezydenta. Prezydentem może zostać obywatel amerykański, który ukończył 35 lat, co najmniej od 14 lat zamieszkuje na terenie USA i dysponuje pełnią praw publicznych. Kandydatów zgłaszają grupy wyborców, partie polityczne bądź sam zainteresowany kandydowaniem obywatel.
Oprócz prezydenta w USA wybierany jest wiceprezydent. Kandydata na wiceprezydenta wskazuje prezydent. Zastępuje on prezydenta i z urzędu jest przewodniczącym Senatu USA.
Wybory, które przeprowadza parlament
Prezydent jest wybierany przez parlamentarzystów np. w Grecji. By pełnić funkcję prezydenta tego kraju, należy mieć ukończone 40 lat. Jego elekcji dokonuje Izba Deputowanych w trybie jawnym i imiennym większością ⅔ głosów ogólnej liczby deputowanych. W przypadku niepowodzenia pierwszego głosowania po pięciu dniach odbywa się drugie, wtedy wystarczy już większość ⅗ głosów. Gdyby i tym razem nie wybrano prezydenta, następuje rozwiązanie Izby Deputowanych i wybory parlamentarne. Nowy parlament wybiera prezydenta większością ⅗ głosów. Gdyby i to się nie udało, w kolejnym głosowaniu wystarczy już większość bezwzględna. W przypadku niepowodzenia do kolejnych wyborów staje dwóch kandydatów, którzy zebrali największą liczbę głosów. Prezydentem zostaje ten, który zbierze ich więcej.
Wybory przeprowadzane przez poszerzony parlament
Przykładem mogą być Włochy, gdzie prezydent jest wybierany przez specjalne ciało elektorskie, które składa się z deputowanych, senatorów oraz przedstawicieli regionów w liczbie trzech z każdego z 19 regionów i jednego z Valle d’Aosta. Przynajmniej jeden z trzech przedstawicieli danego regionu musi być z opozycji. Do grona senatorów wchodzą byli prezydenci, którzy pełnią funkcję senatora dożywotnio. Wybór prezydenta odbywa się większością ⅔ głosów, w wyborach uczestniczą ci kandydaci, którzy zostaną zgłoszeni przez co najmniej 50 elektorów. Jeśli w trzech kolejnych głosowaniach nie zostanie wyłoniony prezydent, to w kolejnych o wyborze decyduje większość bezwzględna. Głosowanie trwa aż do skutku. Prezydentem Włoch może zostać obywatel, który ukończył 50 lat – jest to najwyższy cenzus wieku w republikach.
Modele prezydentury
Model prezydentury to zespół unormowań prawnych określających rolę, zadania i kompetencje głowy państwa oraz rzeczywisty sposób wykonywania ich przez prezydenta.
Najczęściej występującym modelem prezydentury jest prezydentura jednoosobowa – kiedy funkcję prezydenta sprawuje jedna osoba wyłoniona w wyborach.
Innym modelem jest prezydentura kolegialna. Występuje ona w niektórych państwach złożonych, wieloetnicznych lub ze względów ideologiczno‑politycznych, tak jak było w krajach realnego socjalizmu. Obecnie model taki występuje w Szwajcarii, gdzie funkcjonuje siedmioosobowa Rada Państwa, pełniąca funkcję rządu i kolegialnej głowy państwa. W Szwajcarii jest wybierany przewodniczący Rady Państwa, zwany Prezydentem Konfederacji. Pełni on jednak jedynie funkcje ceremonialne i reprezentacyjne. Innym przykładem jest Bośnia i Hercegowina, gdzie od 1995 roku głowa państwa jest trzyosobowa – stanowią ją reprezentanci trzech narodowości: Bośniak, Chorwat i Serb. Każda część państwa wybiera swojego reprezentanta w wyborach powszechnych na czteroletnią kadencję. W krajach socjalistycznych funkcjonowała Rada Państwa, która była kolegialną głową państwa.
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej
Zgodnie z Konstytucją RP Prezydent RP jest jednoosobowym organem państwa, najwyższym przedstawicielem władz w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych, najwyższym organem państwa w zakresie władzy wykonawczej. Gwarantuje ciągłość władzy państwowej i czuwa nad przestrzeganiem przepisów i postanowień Konstytucji RP, jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.
Prezydent RP jest wybierany w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i w głosowaniu tajnym na pięcioletnią kadencję, którą można raz powtarzać. Kandydować na urząd prezydenta może obywatel RP, który ukończył 35 lat i ma pełnię praw wyborczych. Kandydat musi uzyskać poparcie co najmniej 100 tysięcy obywateli, którzy podpiszą się pod jego zgłoszeniem. Wybory odbywają się w dwóch turach. W pierwszej startują wszyscy zgłoszeni kandydaci, którzy spełnili określone ustawą wymogi. Prezydentem może zostać ten kandydat, który w I turze uzyska ponad 50% ważnych głosów. Jeśli tak się nie stanie, do II tury przechodzi dwóch kandydatów, którzy uzyskali największe poparcie w I turze wyborów. Prezydentem zostaje ten, który w II turze otrzyma więcej głosów. Prezydent RP obejmuje urząd po złożeniu przysięgi przed Zgromadzeniem Narodowym.
Uprawnienia Prezydenta RP
Uprawnienia Prezydenta RP wynikają z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustaw. Można je podzielić na uprawnienia wymagające kontrasygnatykontrasygnaty Prezesa Rady Ministrów oraz prerogatywyprerogatywy, czyli uprawnienia własne Prezydenta RP, wynikające z art. 144 ust. 3 Konstytucji RP.
Kompetencje Prezydenta RP jako głowy państwa
- Nazwa kategorii: [bold]kompetencje prezydenta [br]jako głowy państwa[/]{value=55}{color=#840032}
- Nazwa kategorii: w zakresie spraw [br]zagranicznych{value=45}{color=#274690}
- Nazwa kategorii: koordynuje [br]politykę [br]międzynarodową [br]RP{value=42}
- Nazwa kategorii: ratyfikuje [br]i wypowiada [br]umowy [br]międzynarodowe{value=42}
- Nazwa kategorii: ma prawo [br]biernej i czynnej [br]legacji, mianując [br]i odwołując [br]pełnomocnych [br]przedstawicieli RP [br]w innych państwach [br]i przy organizacjach [br]międzynarodowych{value=45} Koniec elementów należących do kategorii w zakresie spraw [br]zagranicznych{value=45}{color=#274690}
- Nazwa kategorii: w zakresie [br]bezpieczeństwa [br]i obronności państwa {value=45}{color=#109648}
- Nazwa kategorii: jest najwyższym [br]zwierzchnikiem sił [br]zbrojnych RP{value=42}
- Nazwa kategorii: mianuje szefa [br]Sztabu Generalnego [br]i dowódców rodzajów [br]sił zbrojnych{value=42}
- Nazwa kategorii: w razie [br]szczególnych [br]zagrożeń może wprowadzić [br]na wniosek Rady Ministrów [br]stan wojenny lub stan [br]wyjątkowy na części [br]lub na całym terytorium [br]państwa{value=46}
- Nazwa kategorii: może wydawać [br]rozporządzenia [br]z mocą ustaw{value=42} Koniec elementów należących do kategorii w zakresie [br]bezpieczeństwa [br]i obronności państwa {value=45}{color=#109648}
- Nazwa kategorii: klasyczne uprawnienia [br]głowy państwa{value=45}{color=#F48F01}
- Nazwa kategorii: stosuje prawo łaski{value=42}
- Nazwa kategorii: nadaje obywatelstwo [br]polskie i wyraża [br]zgodę na zrzeczenie [br]się obywatelstwa [br]polskiego{value=42}
- Nazwa kategorii: nadaje ordery [br]i odznaczenia{value=42}
- Nazwa kategorii: ma prawo zwracania [br]się z orędziem [br]do sejmu, senatu [br]i Zgromadzenia [br]Narodowego{value=42}
- Nazwa kategorii: nadaje tytuły [br]naukowe profesora{value=42} Koniec elementów należących do kategorii klasyczne uprawnienia [br]głowy państwa{value=45}{color=#F48F01}
- Elementy należące do kategorii [bold]kompetencje prezydenta [br]jako głowy państwa[/]
- Elementy należące do kategorii w zakresie spraw [br]zagranicznych
- Elementy należące do kategorii w zakresie [br]bezpieczeństwa [br]i obronności państwa
- Elementy należące do kategorii klasyczne uprawnienia [br]głowy państwa
Kompetencje Prezydenta RP w zakresie arbitrażu politycznego i równoważenia władzy
- zarządza wybory do sejmu i senatu oraz zwołuje ich pierwsze posiedzenie;
- ma prawo skrócenia kadencji obu izb;
- ma prawo inicjatywy ustawodawczej;
- podpisuje ustawy i zarządza ich ogłoszenie;
- może zaskarżyć ustawę do Trybunału Konstytucyjnego lub ją zawetować.
- desygnuje Prezesa Rady Ministrów;
- powołuje rząd;
- powołuje i odwołuje ministrów na wniosek premiera oraz w wypadku uchwalenia wotum nieufności;
- przyjmuje dymisję rządu;
- może zwoływać Radę Gabinetową.
- powołuje sędziów na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa;
- powołuje Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego;
- powołuje Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego;
- powołuje Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego;
- powołuje jednego członka do składu Krajowej Rady Sądownictwa;
- ma prawo składania wniosków do Trybunału Stanu o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej członka Rady Ministrów;
- ma prawo składania wniosków do Trybunału Konstytucyjnego w sprawach z zakresu jego kompetencji.
Inne kompetencje Prezydenta RP
Kompetencje ustrojowe:
może przedłożyć projekt ustawy o zmianie konstytucji.
Kompetencje kreacyjne, organizacyjne oraz związane z kierownictwem kancelaryjnym:
powołuje dwóch członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji;
wnioskuje do sejmu o powołanie Prezesa Narodowego Banku Polskiego;
powołuje trzech członków Rady Polityki Pieniężnej;
może zarządzić referendum ogólnokrajowe za zgodą senatu;
powołuje i odwołuje szefa Kancelarii Prezydenta RP;
nadaje statut Kancelarii Prezydenta RP;
wykonuje kompetencje w zakresie kierownictwa zewnętrznego;
pozostałe kompetencje Prezydenta RP są określone w ustawach.
Słownik
jednoosobowy lub kolegialny organ reprezentujący suwerenność państwa; jest najwyższym przedstawicielem państwa, wypełniającym należne mu z tego tytułu obowiązki protokolarne i reprezentacyjne; jest to zazwyczaj organ prosty, centralny, naczelny, kadencyjny, samodzielny, konstytucyjny, najczęściej niemający charakteru przedstawicielskiego (nie jest przedstawicielem narodu, ale państwa)
(z łac. contra – przeciw, signum – znak, sygnał); dodatkowe podpisanie aktu (ustawy bądź rozporządzenia) przez drugą osobę, potwierdzające jego ważność i przenoszące pełną odpowiedzialność polityczną i prawną na podpisującego; w systemie rządów parlamentarno‑gabinetowych oznacza najczęściej podpisanie aktu urzędowego wydanego przez głowę państwa dodatkowo przez premiera lub ministra odpowiedniego resortu
(dosł. upoważnienie do działania); uprawnienie rządzących do podejmowania wiążących decyzji przy równoczesnej aprobacie rządzonych
(z łac. praerogativa – przywilej, uprawnienie wynikające z zajmowanego stanowiska); w systemach parlamentarnych kompetencje głowy państwa wyłączone spod kontroli organu przedstawicielskiego, czyli w praktyce niewymagające kontrasygnaty rządowej
(z łac. praesidens – zasiadający na czele); najwyższy urząd w państwie będącym republiką, zazwyczaj jednoznaczny z pełnieniem funkcji jednoosobowej głowy państwa; w systemie prezydenckim prezydent jest również szefem rządu (np. w USA)