Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R137ISfO2zPEG1
Zapłodnienie komórki jajowej przez plemnik.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Strunowce (do których należy także człowiek) rozmnażają się drogą płciową. Celem rozmnażania płciowego jest połączenie komórek rozrodczych (gametgametagamet) męskich i żeńskich. W efekcie powstaje zygotazygotazygota, która daje początek nowemu organizmowi. Produkcja gamet u ssaków odbywa się podczas procesu zwanego gametogenezągametogenezagametogenezą. Ze względu na rodzaj produkowanych komórek rozrodczych wyróżnia się spermatogenezęspermatogenezaspermatogenezę (produkcja plemników w męskich narządach płciowych) oraz oogenezęoogenezaoogenezę (produkcja komórek jajowych w żeńskich narządach płciowych).

bg‑pink

Cykl rozrodczy kobiety

Cykl rozrodczy u kobiet obejmuje cykl endometrialny i jajnikowy, które są ze sobą ściśle związane przez zmiany hormonalne. Są to okresowe zmiany zachodzące w błonie śluzowej macicy – endometriumendometriumendometrium, które mają na celu przygotowanie jej do implantacji zygoty po ewentualnym zapłodnieniu, oraz w jajniku, których istotą jest produkcja komórek płciowych. Cykl ten nazywamy inaczej cyklem miesiączkowym lub menstruacyjnym. Nazwa ta ma związek z comiesięcznym krwawieniem (menstruacjamenstruacjamenstruacja), które występuje w przypadku braku zapłodnienia i wynika ze złuszczania się endometrium przygotowanego do przyjęcia zarodka.

U kobiet cykl rozrodczy zachodzi od osiągnięcia dojrzałości płciowej, czyli momentu wystąpienia pierwszej menstruacji, tzw. menarchemenarchemenarche. Zanika natomiast w okresie menopauzy (między 46 a 54 rokiem życia). Długość jednego cyklu miesiączkowego wynosi od 24 do 35 dni. W jego połowie występuje faza owulacjiowulacjaowulacji, podczas której dochodzi do uwolnienia dojrzałej komórki jajowej z pęcherzyka Graafapęcherzyk Graafapęcherzyka Graafa. W tym okresie możliwe jest zajście w ciążę.

R1bODT0Mopzxi
Cykl rozrodczy u kobiet.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑pink

Fazy cyklu rozrodczego

Cykl rozrodczy u kobiet podlega kontroli hormonu podwzgórza – gonadoliberyny (GnRH) – oraz hormonów przedniego płata przysadki – hormonu folikulotropowego (FSH)hormonu luteinizującego (LH). Pierwsza część cyklu trwa około 14 dni, podczas których stymulowane przez FSH pęcherzyki jajnikowepęcherzyk jajnikowypęcherzyki jajnikowe wzrastają i dojrzewają. Faza ta nazywana jest folikularną. W czasie pierwszych 5 do 7 dni dochodzi do menstruacji, czyli złuszczania endometrium przygotowanego w poprzednim cyklu do przyjęcia zarodka. Poziom estradiolu (najważniejszego estrogenu) i progesteronu w tym czasie jest niski. W kolejnych dniach dojrzewające pęcherzyki wydzielają estradiol, który stymuluje budowanie endometrium.

W połowie cyklu następuje owulacja, czyli gwałtowny wzrost stężenia LH, w wyniku którego dochodzi do uwolnienia komórki jajowej z pęcherzyka jajnikowego (na tym etapie nazywa się go pęcherzykiem Graafa). Jeżeli dojdzie do zapłodnienia, pojawiają się zmiany hormonalne odpowiedzialne za podtrzymywanie ciąży. Brak zapłodnienia prowadzi do zmian charakterystycznych dla fazy lutealnej. Stężenia LH i FSH powracają do niskiego poziomu. Po uwolnieniu oocytu w miejscu pękniętego pęcherzyka jajnikowego powstaje ciałko żółte (produkujące progesteron), które pod koniec cyklu ulega degeneracji i przekształca się w ciałko białawe. Wysokie stężenia estradiolu i progesteronu stymulują pogrubienie endometrium. W momencie zaniku ciałka żółtego stężenie progesteronu spada, co zapoczątkowuje proces złuszczania się endometrium.

Fazie lutealnej towarzyszą również objawy o charakterze fizycznym, psychicznym i behawioralnym. Obejmują one około 300 symptomów. Jeśli któryś z nich (lub kilka) wystąpi do 5 dni przed menstruacją i ustąpi po pojawieniu się miesiączki, uważa się go za przejaw zespołu napięcia przedmiesiączkowego (PMS, ang. premenstrual syndrome). Do najczęstszych objawów należą m.in. obniżenie nastroju, drażliwość, napady głodu i złości, senność, tkliwość piersi, bóle głowy i mięśni oraz przyrost masy ciała.

RuRLq3KkDlCc6
Zmiany fizjologiczne zachodzące w cyklu rozrodczym u kobiet.
Źródło: Thomas Steiner, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.
bg‑pink

Ruja

U większości samic cykl rozrodczy ma charakter cykliczny i wiąże się z sezonowością pór roku. Cecha ta oraz długość ciąży stanowią ewolucyjne przystosowanie do panującego klimatu. Dzięki temu zwierzęta mogą wydać potomstwo w najbardziej sprzyjającej porze.

R1AFPWu3vLzeE1
Owce żyjące w klimacie umiarkowanym.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Przykładem zwierząt, u których aktywność płciowa jest sezonowa, są kozy i owce żyjące w klimacie umiarkowanym. Ich zdolność do rozrodu pojawia się na przełomie lata i jesieni, a kończy w okresie zimowo‑wiosennym. W tym czasie występują u nich cykle rozrodcze o długości charakterystycznej dla danego gatunku. W każdym z nich wyróżnia się fazę płodności zwierząt zwaną rująrujarują. Obejmuje ona owulację oraz czas (około 30 godzin) przed jajeczkowaniem. W przypadku braku zapłodnienia przygotowana do przyjęcia zarodka błona śluzowa macicy (endometrium) ulega wchłonięciu, dlatego u większości zwierząt nie obserwuje się krwawienia podczas cyklu rozrodczego.

Słownik

endometrium
endometrium

błona śluzowa macicy

gameta
gameta

haploidalna (zawierająca pojedynczy zestaw chromosomów) komórka rozrodcza; powstaje na drodze mejozy w gonadach męskich i żeńskich

gametogeneza
gametogeneza

proces powstawania komórek płciowych (gamet)

menarche
menarche

pierwsza menstruacja w życiu kobiety; powinna wystąpić około 13 roku życia

menstruacja
menstruacja

(łac. menses) miesiączka; cykliczny proces złuszczania endometrium pod wpływem zmian stężenia hormonów płciowych; objawia się jako krwawienie z pochwy

oogeneza
oogeneza

proces powstawania żeńskich komórek płciowych

owulacja
owulacja

(łac. ovulatio) jajeczkowanie; faza płodności w cyklu rozrodczym kobiet; uwolnienie żeńskich gamet do jajowodu

pęcherzyk Graafa
pęcherzyk Graafa

dojrzały pęcherzyk jajnikowy

pęcherzyk jajnikowy
pęcherzyk jajnikowy

pęcherzyk znajdujący się w jajniku, zawierający komórki jajowe (gamety żeńskie); podczas cyklu rozrodczego pęcherzyki jajnikowe rosną i dojrzewają, w momencie owulacji jeden z nich uwalnia komórkę jajową i przekształca się w ciałko żółte

ruja
ruja

faza płodności w cyklu rozrodczym ssaków łożyskowych

spermatogeneza
spermatogeneza

proces powstawania męskich komórek płciowych – plemników

zygota
zygota

diploidalna komórka powstała w wyniku zapłodnienia, czyli połączenia komórki rozrodczej męskiej z żeńską