Karl Popper Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie

Zagadnienie indywidualizmu i kolektywizmu wiąże się ściśle z zagadnieniem równości i nierówności. Nim jednak do nich przejdziemy, omówię kilka spraw natury terminologicznej. Według Oxford Dictionary terminu „indywidualizm” można używać w dwóch znaczeniach: (a) jako przeciwieństwa kolektywizmu i (b) jako przeciwieństwa altruizmu. W pierwszym znaczeniu indywidualizm nie ma synonimu, w drugim natomiast ma ich kilka, na przykład egoizm lub samolubstwo. Dlatego w pracy tej będę używał terminu „indywidualizm” tylko dla oznaczenia sensu (a), używając tam, gdzie chodzi o sens (b), terminów „egoizm” lub „samolubstwo”. Dla wygody posłużę się następującą tabelką:

(a) indywidualizm	jest przeciwieństwem	(aIndeks górny ll) kolektywizmu
(b) egoizm	jest przeciwieństwem	(bIndeks górny ll) altruizmu

Te cztery terminy odpowiadają czterem postulatom, postawom czy też punktom kodeksu praw normatywnych. Chociaż z konieczności niejasne, można je zilustrować przykładami i posługiwać się nimi z precyzją wystarczającą dla naszych celów. Zacznijmy od kolektywizmu […]. [P]ostulat [Platona], że jednostka powinna podporządkować się celom całości bez względu na to, czy tą całością jest wszechświat, miasto, plemię, rasa czy też jakiekolwiek ciało zbiorowe, ilustruje kilka krótkich ustępów. Zacytuję jeden z nich nieco obszerniej: „Część istnieje dla całości, a nie całość dla części... Zostałeś stworzony dla całości, a nie całość dla ciebie”. Cytat ten nie tylko jest ilustracją holizmuholizmholizmu i kolektywizmu, ale podkreśla również ich duży walor emocjonalny, czego Platon był w pełni świadom (jak widzieliśmy ze wstępu do powyższego punktu). Apeluje on bowiem do różnych uczuć, na przykład pragnienia przynależności do jakiejś grupy czy plemienia. Jedną z jego cech charakterystycznych jest zgodny z naturą apel do altruizmu przeciw egoizmowi. Platon sugeruje, że człowiek, który nie potrafi poświęcić swych interesów interesom całości, jest egoistą.

Jednak rzut oka na powyższą tabelkę wskazuje, że tak nie jest. Kolektywizm nie jest ani przeciwstawny egoizmowi, ani identyczny z altruizmem czy też brakiem egoizmu. Egoizm kolektywny, czyli grupowy, na przykład egoizm klasowy, jest zjawiskiem bardzo rozpowszechnionym, o czym Platon dobrze wiedział. A sam ten fakt świadczy wyraźnie, że kolektywizm jako taki nie jest przeciwstawny egoizmowi. Z drugiej strony, przeciwnik kolektywizmu, na przykład indywidualista, może być równocześnie altruistą; może być gotów do ofiar, by pomóc innym. […] 

Rzecz ciekawa, że Platon i większość platoników nie uznają altruistycznego indywidualizmu […]. Dla Platona jedyną alternatywą kolektywizmu jest egoizm. Identyfikuje on po prostu wszelki egoizm z indywidualizmem, a wszelki altruizm z kolektywizmem. Nie jest to tylko sprawą terminologii, sprawą użytych słów, ponieważ Platon w miejsce czterech uznaje tylko dwie postawy. Fakt ten wywołał sporo zamieszania w dociekaniach etycznych aż do naszych czasów.

Utożsamienie indywidualizmu z egoizmem jest dla Platona poważnym narzędziem obrony kolektywizmu i nie mniej poważnym środkiem ataku na indywidualizm. Broniąc kolektywizmu, może odwołać się do humanitarnego uczucia altruizmu; atakując indywidualizm, może zaliczyć wszystkich jego zwolenników do egoistów, to znaczy ludzi niezdolnych do poświęcenia się dla dobra innych. Atak ten, skierowany przez Platona przeciw indywidualizmowi w naszym rozumieniu tego słowa, to znaczy przeciw prawom jednostki, trafia w cel zgoła przeciwstawny, to znaczy w egoizm. Ale ani Platon, ani większość platoników nie dostrzega tej różnicy.

Co jest przyczyną tak ostrego ataku Platona na indywidualizm? Nie ulega wątpliwości, że dobrze wiedział, co robi, ponieważ indywidualizm w większym stopniu niż egalitaryzm jest główną twierdzą nowej humanistycznej wiary. Emancypacja jednostki była prawdziwą wielką rewolucją ducha, która doprowadziła do obalenia trybalizmutrybalizmtrybalizmu i ustanowienia demokracji. Socjologiczna intuicja Platona przejawia się przede wszystkim w tym, że niezawodnie rozpoznaje przeciwnika, gdziekolwiek go spotka.

Indywidualizm jest częścią składową pradawnej intuicyjnej idei sprawiedliwości. A sprawiedliwość ta to nie zdrowie i harmonia państwa, lecz pewien sposób postępowania z ludźmi, co podkreśla Arystoteles (rzecz warta przypomnienia), mówiąc: „sprawiedliwość jest czymś, co dotyczy osób”. Właśnie ten indywidualistyczny aspekt sprawiedliwości podkreślało tak mocno pokolenie Peryklesa. Perykles wyraźnie postulował, by prawa gwarantowały równą sprawiedliwość „dla wszystkich w ich sprawach prywatnych”. Szedł nawet jeszcze dalej: „nie ganimy naszego sąsiada, jeżeli woli iść swoją własną drogą”. (Porównaj z uwagą Platona, iż państwo nie tworzy ludzi po to, „żeby potem pozwolić każdemu, niech sobie idzie, którędy sam zechce”.) Perykles podkreśla jednocześnie nierozerwalną więź indywidualizmu z altruizmem: „Uczono nas... byśmy nie zapominali, że obowiązkiem naszym jest bronić skrzywdzonych”. Mowa jego osiąga punkt kulminacyjny w opowieści o młodym Ateńczyku, który „wyrósł na człowieka wszechstronnego i zdolnego polegać na sobie”. 

To połączenie indywidualizmu z altruizmem stało się podstawą naszej  zachodniej cywilizacji. Jest ono centralną doktryną chrześcijaństwa („kochaj bliźniego”, mówi Pismo Święte, a nie „kochaj swoje plemię”). Jest ono również rdzeniem wszystkich doktryn etycznych wyrosłych z naszej cywilizacji i kształtujących ją. Jest także, na przykład, centralnym praktycznym przykazaniem Kanta („nie należy używać [człowieka] jako jedynie środka, lecz zarazem jako cel”). Nie było chyba myśli, która wywarłaby większy wpływ na rozwój moralny człowieka.

Platon miał rację, widząc w tej doktrynie wroga swego kastowego państwa i nienawidził jej bardziej niż jakiejkolwiek innej „wywrotowej” doktryny swoich czasów. By stwierdzenie to udowodnić, zacytuję dwa ustępy z Praw, których jawną wrogość w stosunku do jednostki niedostatecznie podkreślano. Pierwszy z nich odnosi się do państwa i omawia obowiązującą w nim „wspólnotę kobiet, dzieci i własności”. Platon opisuje konstytucję tego państwa jako „najwyższą formę państwa”. W tym „najlepszym państwie”, mówi, „wspólną własnością są kobiety, wspólną dzieci i wspólne... wszystkie pieniądze i... tak zwana własność prywatna jest całkowicie ze wszystkich dziedzin życia wymuszona... i co z natury jest własnością prywatną jak ręce, uszy i... jest także własnością wspólną, i ludziom zdaje się, że jednakowo widzą i to samo słyszą, i tak samo działają, i chwalą, i ganią każdy to samo, i wszyscy jak najbardziej tym samym się cieszą i tym samym smucą; i w ogóle prawa nadają państwu, ile możności, jak największą jednolitość”, i dalej: „Niczego lepszego... nigdy nikt nie wymyśli [gdy idzie o zasady] wzoru państwa”. Państwo takie nazywa Platon „boskim”, „modelem” i „wzorem” lub „prawzorem” państwa, czyli jego ideą. Jest to pogląd Platona wypowiedziany w Państwie, a więc w okresie, kiedy zarzucił już nadzieję na realizację swego ideału politycznego.

Drugi ustęp, również z Praw, jest, jeśli to w ogóle możliwe, jeszcze wymowniejszy. Dotyczy on wprawdzie przede wszystkim praw wojennych i dyscypliny wojskowej, ale też nie pozostawia wątpliwości, że wyłożone zasady nie odnoszą się bynajmniej tylko do czasu wojny, ale również do czasu pokoju, „począwszy od najwcześniejszego dzieciństwa”. Tak jak inni totalitarni militaryści i entuzjaści Sparty, Platon postuluje, by również w czasie pokoju panowała ścisła dyscyplina wojskowa i że właśnie ona winna rządzić życiem obywateli; nie tylko bowiem pełnoprawni obywatele (którzy byli bez wyjątku żołnierzami) i dzieci, ale również same zwierzęta winny trwać w stałej mobilizacji. „Główną jednak zasadą – pisze Platon – jest, aby nikt, ani mężczyzna, ani kobieta, nie pozostawał bez wodza. Nikt też nie powinien nawet myśleć o tym, by mógł coś zrobić z własnej inicjatywy, czy to z fanatyzmu, czy też tak sobie. Powinien polegać na nim nawet w sprawach błahych, na przykład wstawać, poruszać się, myć, jeść tylko wtedy, jeśli mu to nakazano... Innymi słowy, winien przez ćwiczenie wdrożyć swą duszę do uległości tak dalece, by nie tylko porzuciła wszelką myśl o niezależności, ale nawet stała się do takiej myśli niezdolna. W ten sposób życie ludzkie będzie upływało w absolutnej wspólnocie. Nie ma i być nie może wyższego, lepszego i skuteczniejszego prawa tam, gdzie chodzi o zapewnienie zwycięstwa w wojnie. Tak samo rzecz się ma w czasie pokoju: od najwcześniejszego dzieciństwa powinno się wpajać w ludzi zasadę rządzenia innymi i bycia rządzonym przez nich. Każdy ślad anarchiianarchiaanarchii należy bez skrupułów usuwać z życia nie tylko ludzi, ale również i dzikich bestii, podlegających ludziom”.

Mocne słowa. Trudno znaleźć kogoś, kto byłby bardziej zajadłym wrogiem jednostki. Ta nienawiść ma swe źródło w filozoficznym dualizmiedualizmdualizmie Platona. Nienawidził jednostki i jej prawa do wolności równie mocno, jak doświadczonej na własnej skórze zmienności świata zmysłów. W dziedzinie polityki jednostka jest dla Platona uosobieniem zła. […]

Podsumowując można powiedzieć, że ze względu na swój radykalny kolektywizm Platon nie interesuje się w ogóle sprawiedliwością w potocznym znaczeniu tego słowa, to znaczy bezstronną oceną sprzecznych pragnień i dążeń ludzi. Nie interesuje się również problemem pogodzenia żądań jednostek i państwa. „Ustanawiam prawo z punktu widzenia tego, co jest najlepsze dla państwa — mówi — ponieważ interesy jednostki stawiam niżej niż interesy państwa”. Interesuje go więc tylko kolektyw, a sprawiedliwość uznaje wyłącznie za zdrowie, jedność i stabilność zbiorowości.

1 Źródło: Karl Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, [w:] tegoż, Urok Platona, t. 1, tłum. T. Korczyc, Warszawa 1987, s. 122–128.