Społeczeństwo stanowe

Szlachta

R4QMefFRkVX1E1

Ilustracja przedstawia szlachciców zasiadających w szlacheckim sądzie ziemskim. Siedzą oni przy stole. Są ubrani w bogate szaty obszyte futrem. Na głowie mają czapki. Na stole rozłożone są księgi, notatniki, kałamarz.

Stan szlachecki wywodził się ze średniowiecznego rycerstwa i nawiązywał do jego tradycji. Jego skład ustalił się w XV w.: formalnie szlachcicem była osoba urodzona z legalnego małżeństwa rodziców należących do stanu szlacheckiego. W praktyce jednak o przynależności do szlachty decydowała nie litera prawa, lecz tradycja osiadłości w danej okolicy, potwierdzona przez szlacheckich sąsiadów, uznających kogoś za szlachcica lub nie. Przenikaniu do stanu osób nieuprawnionych miała zapobiegać nagana szlachectwa, czyli publiczne oskarżenie o nielegalne przypisywanie sobie przynależności do stanu szlacheckiego, od czego można się było oczyścić w procesie dzięki zeznaniom świadków. Legalnym sposobem awansu do stanu szlacheckiego była nobilitacjanobilitacjanobilitacja z rąk króla. W 1578 r. prawo do przyjmowania w szeregi szlachty przeniesiono na sejm, co znacznie ograniczyło liczbę nobilitacji. Szlachta cudzoziemska mogła starać się o indygenatindygenatindygenat.

R1IQ69AXlVwJf1

Ilustracja przedstawia szaty oraz atrybuty duchowieństwa polskiego w XVI wieku. Na pierwszym planie widoczny jest duchowny w czerwonej szacie oraz nakryciu głowy. Trzyma on wysoki krzyż. Za nim stoją mężczyźni ubrani w czarne i szare stroje, niektórzy mają nakrycia głowy, krzyże na szyi oraz białe alby.

Podstawowym uprawnieniem szlachcica była możność posiadania ziemi na prawie rycerskim (tzn. dziedzicznie, w zamian za zbrojną służbę państwu), z czym wiązała się władza nad poddanymi oraz ulgi celne i podatkowe (szlachcic posiadający poddanych był osobiście wolny od podatków), a także korzystanie z przywilejów szlacheckich. Te ostatnie, wydawane przez rządzących od drugiej połowy XIV w., obejmowały m.in. prawo piastowania urzędów, nietykalność osobistą i zakaz konfiskaty majątku bez wyroku sądowego. Niezależnie od posiadania ziemi szlachta miała prawo do uczestniczenia w życiu politycznym poprzez udział w sejmikach, czyli zjazdach ziemskich, oraz wybór posłów i urzędników ziemskich, w tym sędziów.

R1XwA2xO7C4eS

Ilustracja przedstawia pałac Czartoryskich w Puławach. Jest to biały budynek z szarym dachem. Przed nim rozciąga się wielki park wraz ze zbiornikiem wodnym.

Formalnie rzecz biorąc, cała szlachta była równa wobec prawa. Litewskie rody możnowładcze (w większości wywodzące się – tak jak Jagiellonowie – od Giedymina), których przedstawiciele podpisali akt unii lubelskiejunia lubelskaunii lubelskiej, używając przy tym tytułów kniaziowskich (książęcych), mogły nadal ich używać, choć nie dawały one żadnych przywilejów prawnych. Przedstawiciele najbogatszych rodów z Korony starali się o zagraniczne tytuły arystokratyczne, ale ich używanie w Polsce wywoływało niechęć szlachty.

R19iK7bxxKFn8

Ilustracja przedstawia portret polskiego szlachcica. Ma charakterystyczne wąsy, brak zarostu. Ma on czarne nakrycie głowy. Futrzaną szatę, oraz złoty krzyż. W uchu ma perłowy kolczyk .W ręku trzyma laskę.

Stan szlachecki był zróżnicowany majątkowo. Blisko połowę stanowiła szlachta zagrodowa, nieposiadająca poddanych i żyjąca z pracy we własnym gospodarstwie. Szczególnie licznie zamieszkiwała ona zaścianki (wsie, których mieszkańcami byli wyłącznie ubodzy szlachcice) na Podlasiu i Mazowszu, gdzie stanowiła do 30% ludności. Wierzchołek hierarchii szlacheckiej tworzyli członkowie najbogatszych rodów – magnaci (łac. magnatus – możnowładca, od magnus – wielki).

R13leKQQr5KFN

Ilustracja przedstawia obraz pt. „Uczta u Radziwiłła”. Przedstawiona jest sytuacja w jadalni, ludzie biesiadują, jedzą, piją. Obsługa donosi gorące jedzenie.

RltBpcPdgKUNb1

Ilustracja przedstawia portret Jana Zamoyskiego. Jest ukazany jako starszy szlachcic, z siwymi włosami i wąsami. Ubrany w tradycyjny strój szlachecki z futrzanym kołnierzem i niebieską narzutą.

Wyznaczniki przynależności do magnaterii są trudne do zdefiniowania. Nie ulega wątpliwości, że cechą podstawową magnata było bogactwo. Jednak próby oparcia definicji na rozległości latyfundiówlatyfundiumlatyfundiów zawodzą z uwagi na różnice lokalne i bardzo różną dochodowość dóbr. Poza kryteriami majątkowymi atrybutem magnata było piastowanie urzędu rangi senatorskiej oraz koligacjekoligacjekoligacje rodzinne z rodami o podobnym statusie przekraczające granice jednej prowincji. Niekiedy wśród kryteriów przynależności do magnaterii wymienia się też posiadanie prywatnych wojsk, ale zjawisko to ograniczało się do narażonych na najazdy tatarskie ziem południowo‑wschodnich. Bogactwo, piastowanie urzędów, prestiż i właściwy styl życia zapewniały wpływy polityczne, dzięki którym rody magnackie mogły wymuszać na monarchach nominacje na godności państwowe, nadania dóbr królewskich dla siebie lub swej klienteli, tzn. przedstawicieli średniej i drobnej szlachty uzależnionej materialnie. Słowem: dzięki pośredniczeniu między dworem królewskim a szlachtą magnateria zwiększała swe polityczne znaczenie.

Mieszczanie

Mieszczan było w Rzeczypospolitej dwa i pół razy więcej niż szlachty, lecz brakowało im jednolitej świadomości stanowej. Na przeszkodzie jej wykształceniu stanęło zróżnicowanie miast pod względem wielkości oraz znaczenia handlowego, a także panująca między nimi konkurencja. Formalnie mieszczanie tworzyli stan, zarówno bowiem wielkie ośrodki, jak i małe osady miejskie były lokowane na prawie niemieckim, faktycznie jednak brak było poczucia wspólnoty, tak silnego wśród szlachty. W Koronie pod koniec XVI w. istniało 1280 osad cieszących się prawami miejskimi, ale jedynie siedem z nich liczyło ponad 10 tys. mieszkańców. W Wielkim Księstwie dużymi miastami były jedynie stołeczne Wilno i leżący na naddnieprzańskich rubieżach Mohylew.

R14G0fMDlJfKk

Ilustracja przedstawia obraz pokazujący wielki kiermasz. Ludzie tańczą, rozmawiają, bawią się na ulicach miasta. W oddali widać kościół, wybrzeże rzeki.

RMEyyrm09EHKz1

Schemat przedstawia ludność największych miast Korony w końcu XVI wieku. Gdańsk – 40 tys., Elbląg – 15 tys., Toruń – 12 tys., Poznań – 20 tys., Warszawa – 12 tys., Kraków – 22 tys., Lwów – 20 tys.

Z punktu widzenia gospodarczego najważniejszym miastem Rzeczypospolitej był Gdańsk. Portowy charakter i dogodne położenie u ujścia Wisły stawiały go w rzędzie najważniejszych miast nadbałtyckich. Bogactwo i gospodarcze znaczenie dla państwa powodowały, że Gdańsk potrafił skutecznie bronić swych interesów, choć nie miał formalnej reprezentacji politycznej. Nie bez znaczenia był także fakt, że gdańscy kupcy udzielali kredytu monarchom. Wpływy polityczne miasta doprowadziły do zduszenia jego potencjalnej konkurencji – Elbląga. Ten ostatni, w odróżnieniu od Gdańska, chętnie otwierał swe bramy przed szwedzkim najeźdźcą.

R1UF1qwN5hRBv

Ilustracja przedstawia Gdańsk w XVII wieku. Widoczni są kupcy na ulicy, a także żebracy i bezdomni. W oddali zabytkowe kamienice. W porcie przycumowane statki.

Obok miast portowych duże rozmiary osiągały w Europie siedziby władz państwowych. W nowożytnej Rzeczypospolitej funkcję tę spełniały dwa ośrodki. Kraków aż do 1733 r. pozostał miejscem koronacji monarszych. O wzroście znaczenia Warszawy przesądziło zawarcie unii realnej Litwy z Koroną, w wyniku czego znalazła się ona mniej więcej w geograficznym centrum państwa. Tutaj, począwszy od 1573 r., odbywały się elekcje królów, tu też po pożarze Wawelu w 1596 r. Zygmunt III Waza zdecydował się przenieść stolicę państwa. Na stałe król osiedlił się w Warszawie po ukończeniu prac budowlanych w zamku warszawskim w 1611 roku. W tym samym czasie w mieście zaczęły też wyrastać liczne pałace magnackie. Jako że polski dwór królewski nigdy nie rozrósł się do znacznych rozmiarów, w odróżnieniu od np. Wersalu, Warszawa pozostawała miastem jak na stosunki europejskie niewielkim. Dopiero pod koniec XVIII w. przekroczyła 100 tys. mieszkańców, awansując do rzędu miast dużych w skali kontynentu.

RVn2xyYtfZcbB

Na ilustracji widnieje panorama Warszawy u schyłku XVI wieku. Widać na niej m.in. strzelistą sylwetkę kolegiaty św. Jana (dziś katedra), wieże murów miejskich, kościół NMP na Nowym Mieście oraz pierwszą stałą przeprawę na Wiśle – drewniany most zbudowany przez Erazma z Zakroczymia w ostatnich latach panowania Zygmunta Augusta.

Elitę miast nowożytnych stanowił patrycjatpatrycjatpatrycjat, złożony z najbogatszych kupców prowadzących handel dalekosiężny. W XVI–XVII w. patrycjusze zarzucali działalność handlową, poświęcając się zarządzaniu miastem, działalności nie mniej lukratywnej, a zarazem pozbawionej ryzyka. Drugą grupę obywateli miast stanowiło pospólstwopospólstwopospólstwo, w skład którego wchodzili rzemieślnicy oraz pomniejsi kupcy. Pospólstwo domagało się udziału we władzy, a przynajmniej prawa do kontroli zarządzania miastem. Najniżej w hierarchii społeczności miejskiej stał plebs – czeladnicy, wyrobnicy, służba, żebracy i przestępcy − nieposiadający obywatelstwa miejskiego.

RDlANiLARwuFR

Ilustracja przedstawia portret kupca. Jest to mężczyzna około 30 letni. Pisze on w notatniku za pomocą kałamarza. Za nim rozwieszone są papiery, listy, dokumenty. Ubrany w czarno‑czerwoną szatę. Na głowie ma czarny kapelusz.

Chłopi

Dwie trzecie społeczeństwa Korony stanowiło chłopstwo. Podobnie jak szlachta i mieszczaństwo – również stan chłopski był niejednolity. Warstwę wyższą stanowili wśród nich sołtysi. Jednak ich liczba stopniowo spadała wskutek usuwania chłopów z sołectw przez szlachtę, co sankcjonował statut warcki z 1423 roku. Funkcje sołtysów przejmowali pańscy urzędnicy lub osoby przez pana mianowane. Wyznaczony w ten sposób zastępca sołtysa wraz z przysiężnymi sprawował sądy nad członkami gromady wiejskiej, czyli ogółem mieszkańców wsi. Do uprzywilejowanej warstwy chłopów zaliczano także zamieszkujących w dobrach królewskich lemanówlemanlemanów oraz wybrańcówwybraniecwybrańców. Jedni i drudzy użytkowali ziemię dziedzicznie i byli zwolnieni od powinności w zamian za służbę wojskową.

RPX0zPGPT4ajc

Ilustracja przedstawia rysunek mężczyzny zakutego w dyby. Ma unieruchomione nogi. Obok niego stoją dwaj mężczyźni, jeden ma klucz w ręku.

Podstawową masę mieszkańców wsi tworzyli kmiecie, posiadający prawo użytkowania uprawianej ziemi, będącej własnością pana. Największe, dwułanowełandwułanowe gospodarstwa mieli kmiecie na Pomorzu, zwani gburami (od niem. Bauer – chłop). W Koronie dominowały gospodarstwa jedno- i półłanowe. Rodzinną siłę roboczą uzupełniano pracą uboższych mieszkańców wsi, zwanych zagrodnikami lub komornikami, oraz najemną służbą. Zagrodnicy uprawiali również własne poletka, ale były one zbyt małe, by wyżywić ich rodziny, podczas gdy komornicy byli to najczęściej ludzie starzy, dożywający swych dni na łaskawym chlebie w gospodarstwach sąsiadów, na rzecz których świadczyli drobne prace. Powszechną praktyką było opuszczanie rodzinnych gospodarstw przez kilkunastoletnie dzieci, które udawały się na służbę do sąsiadów lub okolicznych wsi. Niewielkie wynagrodzenie pozwalało im zgromadzić środki niezbędne do usamodzielnienia się. Gospodarstwo przekazywano zwykle najmłodszemu synowi już po wyprowadzeniu się rodzeństwa, co pozwalało uniknąć lub przynajmniej zminimalizować konflikty międzypokoleniowe.

Rosnące ciężary pańszczyźniane i zniszczenia w wyniku wojen z połowy XVII w. zrujnowały gospodarkę chłopską. Masowe konfiskaty wołów na ubój dla wyżywienia wojsk oraz koni, które padały w bitwach tysiącami, pozbawiały gospodarstwa siły pociągowej. Z kolei rabunek plonów lub spalenie stodoły oznaczały utratę ziarna siewnego. W tej sytuacji jedynym ratunkiem pozostawał pan, który z własnych środków musiał nabyć zwierzęta pociągowe i ziarno siewne oraz udostępnić je chłopom. Praktyka ta doprowadziła do dalszego uszczuplenia chłopskich praw: dotąd chłop był użytkownikiem pańskiej ziemi, ale ruchomości były jego własnością, teraz zaś tak ziemia, jak i ruchomości stawały się własnością pana. Utrata własności zabijała w chłopstwie poczucie odpowiedzialności i przedsiębiorczości.

Warto wiedzieć

Ludzie luźni

RVvIgeCznxSym1

Ilustracja przedstawia starego żebraka. Ma on siwe włosy i brodę. Ubrany jest w stare zniszczone ubrania, w ręku trzyma kapelusz prosząc o pieniądze. Siedzi na kamieniach pod obdrapanym murem.

Hultaje, ludzie swawolni, wagabundzi, wałęsy – tymi terminami określano margines społeczeństwa stanowego, czyli ludzi niemających stałego miejsca zamieszkania, majątku i zajęcia, a co za tym idzie – miejsca w strukturze społecznej. Włóczęgostwo było problemem tyleż zaciekle, co bezskutecznie zwalczanym przez władze wszystkich państw epoki nowożytnej. W szeregach ludzi luźnych znaleźć można nie tylko włóczęgów, wędrujących od miasta do miasta przestępców czy żebraków, ale także zbiegłych chłopów oraz robotników rolnych i drobnych domokrążnych handlarzy.

Gdy zawodziły środki administracyjne, szlachta usiłowała skłonić luźnych do przyjęcia poddaństwa i trwałego osiedlenia się. Nierzadko oferowano im chałupę lub bezpłatną wódkę na wesele (wszak małżeństwo oznaczało stabilizację). Większość luźnych nie dawała się jednak usidlić, wolała dorywcze prace na folwarkach i w gospodarstwach chłopskich na Kujawach, w Prusach Królewskich lub w Gdańsku, gdzie płace były najwyższe.

W XVII i XVIII w. pochwyconych luźnych zatrudniano przymusowo w domach pracy poprawczej lub manufakturachmanufakturamanufakturach. Wzorca dostarczał podziwiany także przez polskich podróżników amsterdamski dom pracy przymusowej – Rasphuis. Odmawiających pracy przy piłowaniu drewna włóczęgów zamykano tam w szczelnym pomieszczeniu i zalewano wodą. Jedynym ratunkiem było intensywne wypompowywanie wody z pomocą stojącej w pomieszczeniu pompy. Podobno wielu ludzi pozbyło się w ten sposób wrodzonej niechęci do pracy. Opowieść tę uwiecznili w swych relacjach turyści odwiedzający Amsterdam, ale do dziś nie wiadomo, czy rzeczywiście tak postępowano.

Mniejszości etniczne i stanowe

Najważniejszymi czynnikami wyznaczającymi tożsamość każdego mieszkańca Rzeczypospolitej były: wyznawana religia, używany na co dzień język oraz stan, do którego był on zaliczany. Rozległe terytoria, słabe zaludnienie i niewielkie tempo obiegu informacji sprzyjały utrzymywaniu się lokalnych dialektów. Podziały etniczne ustępowały jednak wówczas znaczeniem lojalnościom religijnym i państwowym i wielonarodowościowa Rzeczpospolita nie była pod tym względem wyjątkiem. Ujęcie liczbowe jej składu etnicznego nie jest możliwe z braku odpowiednich danych. Przyjmuje się, że Polacy stanowili w XVII w. ok. 50% ludności Korony i Wielkiego Księstwa. Nie ulega wątpliwości, że kolejne pod względem liczebności grupy etniczne tworzyli Rusini (Ukraińcy, choć samo pojęcie Ukrainy w XVII w. dopiero się rodzi, i Białorusini) oraz Litwini. Liczbowo znacznie mniejsze, ale za to wyraziście opisane w źródłach są grupy mniejszościowe, posiadające odrębny status prawny: Żydzi, Ormianie i Szkoci. Z kolei Niemcy nie stanowili mniejszości wydzielonej prawnie, ale ich ważna pozycja wśród patrycjatu decydowała o zachowaniu odrębności kulturowej, religijnej i etnicznej.

Żydzi

Na początku XVI w. liczebność Żydów w Rzeczypospolitej nie przekraczała 30 tys., ale w kolejnych dziesięcioleciach szybko rosła z uwagi na masową imigrację z Niemiec Żydów aszkenazyjskich, posługujących się językiem jidysz – dialektem niemieckiego z silnymi domieszkami hebrajskimi. W mniejszym stopniu docierali do Polski wygnani pod koniec XV w. z Hiszpanii i Portugalii Żydzi sefardyjscy (od hebr. Sěphāradh – Hiszpania). Osiedlali się oni głównie we Włoszech i w Turcji, skąd niektórzy dotarli do Rzeczypospolitej i zamieszkali m.in. w Zamościu. Czynnikiem przyciągającym Żydów była gwarantowana przez polskich władców ochrona przed zorganizowanymi prześladowaniami. Pierwszy przywilej dla ludności żydowskiej, rozciągający na nią opiekę władz państwowych i zakazujący prześladowań, wydał już w 1264 r. książę wielkopolski Bolesław Pobożny.

Jeszcze w średniowieczu w miastach Rzeczypospolitej powstawały gminy żydowskie, zwane kahałami, organizujące życie całej społeczności. Już na początku XVI w. zrzeszały się one w związki dla koordynacji działań, szczególnie związanych z poborem podatków. Stopniowo ukształtował się Wa'ad Arba' Aracot, Sejm Czterech Ziemstw. Działał on w latach 1580–1764.

Ludność żydowska zajmowała się handlem i w mniejszym stopniu rzemiosłem. Żydzi osiedlali się głównie na południowo‑wschodnich ziemiach Korony i na Litwie. Największa ich część zamieszkiwała miasta i miasteczka. Na początku XVII w. Żydzi stanowili już 15–30% mieszkańców miast. Duże miasta królewskie z obawy przed konkurencją z ich strony wyjednywały sobie u władców przywilej de non tolerandis Judaeis zupełnie zakazujący osiedlania się w nich Żydom. Ci jednak w takiej sytuacji zamieszkiwali chętnie na przedmieściach lub w ich okolicy – tak powstał np. podkrakowski Kazimierz. Mniejsze miasta podobnych przywilejów nie były w stanie uzyskać, a ich prywatni właściciele chętnie osadzali w nich Żydów, licząc na ożywienie gospodarki w swych włościach. Przeciwieństwem wspomnianego przywileju był, nadawany znacznie rzadziej, przywilej de non tolerandis Christianis, zakazujący chrześcijanom osiedlania się, nabywania gruntów, zamieszkiwania oraz prowadzenia działalności ekonomicznej na terenach kahałów żydowskich. Z powodu odrębności religijnej i obyczajowej ludność żydowska tylko w niewielkim stopniu ulegała asymilacjiasymilacjaasymilacji w chrześcijańskim otoczeniu. Konwertyci nie cieszyli się sympatią wśród swych byłych współwyznawców, przenikali jednak do wszystkich stanów, a kilka rodzin żydowskich znalazło się nawet w szeregach bogatej szlachty (np. Abramowiczowie i Józefowiczowie‑Hlebiccy).

ReKjBWAOq9vZv

Ilustracja przedstawia modlących się Żydów. Dwaj starcy odziani w białe szaty z czarnymi pasami czytają księgę. Inni wznoszą swe oczy ku niebu.

Ormianie

Pod opieką królewską pozostawała ludność ormiańska, której najliczniejsze gminy znajdowały się we Lwowie i w Kamieńcu Podolskim. Status prawny Ormian regulował statut Zygmunta I Starego z 1519 r., będący kontynuacją przywilejów nadanych im jeszcze w XIV w. przez Kazimierza III Wielkiego. Ormianie odgrywali kluczową rolę w handlu z imperium tureckim i Persją. Wobec postępującej orientalizacji kultury szlacheckiej, widocznej m.in. na przykładzie polskiego stroju narodowego i broni, np. zakrzywionych na wzór orientalny szabli, przywożone przez nich towary znajdowały licznych nabywców. Kupcy ormiańscy udzielali też pożyczek, stąd też w czasie wojen to właśnie oni – oprócz Żydów – stawali się najczęściej ofiarami rabunków ze strony band żołdactwa.

RPVeri52lVtM5

Ilustracja przedstawia lament ludzi różnego stanu nad umarłem creditem. Wymienione postacie są podpisane jako: przekupka, Żyd, Szewc, Malarz, Rzeźnik, Muzyk, Krawiec, Szynkarka, Aptekarz.

Szkoci

Przybysze ze Szkocji pojawiali się w czasach nowożytnych w niemal wszystkich krajach strefy bałtyckiej. Najczęściej służyli w armii, czasem zajmowali się handlem – i tym większym, i tym całkiem drobnym. W Rzeczypospolitej na początku XVII w. stanowili grupę liczącą do 30 tys. osób. Mimo dokumentu królewskiego z 1603 r., zapowiadającego nadanie Szkotom odrębnego statusu prawnego i podatkowego, do ich wyodrębnienia w grupę stanową nie doszło, na przeszkodzie stanęła bowiem szybka asymilacjaasymilacjaasymilacja oraz rozproszenie. Najbogatsi wtopili się w społeczność kupiecką, najbiedniejsi trudnili się handlem domokrążnym. Mieszczaństwo widziało w nich konkurencję, stąd też wydawano inspirowane przez nie rozporządzenia przeciw „Żydom, Szkotom i innym luźnym”.

Niemcy

Ludność niemiecka występowała w miastach, a w bardziej zwartej masie w Prusach Królewskich. Na przełomie XVI i XVII w. w Krakowie (wraz z przedmieściami) stanowiła ona ok. 5% mieszkańców, przy czym z czasem odsetek ten zmalał w wyniku imigracji ludności innego pochodzenia oraz procesów polonizacyjnych wśród samych Niemców. Spośród Niemców osiadłych w Prusach najszybciej polonizowała się szlachta, i to bez względu na wyznanie. Mimo to sejmik Prus Królewskich w swych protokołach posługiwał się językiem niemieckim, na co nalegali przedstawiciele miast z Gdańskiem na czele. Nie było to jednak traktowane jako dowód odmienności narodowej, lecz manifestacja odrębności ustrojowej, do której podkreślania skłaniała miasta pruskie bezwzględna przewaga szlachty nad miastami w Koronie. Ostatecznie jednak szlachta wymusiła przejście sejmiku pruskiego na język polski, powołując się na fakt, że niewielu rozumie po niemiecku. Trzeba zaznaczyć, że mimo niemieckiego pochodzenia gdańskiego patrycjatu, miasto to pozostawało wierne Rzeczypospolitej: nigdy nie otworzyło swych bram przed Szwedami, opierało się również aneksji pruskiej w epoce rozbiorów.

Gente Ruthenus, natione Polonus, czyli Pochodzeniem Rusin, narodowością Polak

Polonizacja objęła przede wszystkim szlachtę, w mniejszym stopniu mieszczaństwo. Podstawowym czynnikiem przyciągającym szlachtę litewską, ruską i pruską ku polskim wzorom były rozbudowane przywileje oraz prestiż stanu szlacheckiego. Choć akt unii lubelskiej zezwalał Litwinom na trwanie w religii prawosławnej i używanie języka ruskiego, a rodom książęcym na używanie swych tytułów, to jednak po 1569 r. procesy polonizacyjne nasilały się. Ukuta kilka lat wcześniej przez wybitnego pisarza politycznego, księdza Stanisława Orzechowskiego, łacińska formuła gente Ruthenus, natione Polonus – z pochodzenia Rusin, z narodowości Polak z czasem stawała się bardziej deklaracją odrębności lokalnej niż przywiązania do języka czy kultury. Na przełomie XVI i XVII w. masowym zjawiskiem stały się konwersje na katolicyzm prawosławnej dotąd lub protestanckiej szlachty ruskiej i litewskiej. Jednocześnie jednak uznawanym formalnie za żołnierzy Rzeczypospolitej i opłacanym przez jej skarb Kozakom rejestrowym odmówiono prawa do utożsamienia się ze szlachtą i przyjęcia w poczet tego stanu. Ci z nich, którzy chcieli wziąć udział w elekcji w 1632 r., usłyszeli w odpowiedzi, by „nie ważyli się mienić członkami Rzeczypospolitej”. Jak się okazało, błąd ten doprowadził do wykrystalizowania się antagonistycznej wobec państwa polsko‑litewskiego świadomości ukraińskiej, opartej nie tylko na wierze prawosławnej, lecz także na niechęci wobec stanu szlacheckiego, w tym spolonizowanej szlachty ruskiej. Antagonizm ten w połowie XVII w. dosłownie rozsadził Rzeczpospolitą od wewnątrz, a Kozaków pchnął w objęcia Rosji.

RDFinNvrSoEI0

Film na temat społeczeństwa i narodowości w Rzeczypospolitej.

Film na temat społeczeństwa i narodowości w Rzeczypospolitej.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1GnMKwri

Film na temat społeczeństwa i narodowości w Rzeczypospolitej.

Słownik

Słowa kluczowe

społeczeństwo stanowe, szlachta, mieszczaństwo, chłopstwo, mniejszości narodowe, ostatni Jagiellonowie, państwo polsko‑litewskie

Bibliografia

Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego, Warszawa 1977.

Grzybowski S., Dzieje Polski i Litwy (1506‑1648). Wielka historia Polski. Tom 4, Kraków 2000.

Markiewicz M., Historia Polski 1492‑1795, Warszawa 2004.

Morawski W., Dzieje gospodarcze Polski, Warszawa 2010.

Mikulski K., Wijaczka J., Historia powszechna. Wiek XVI‑XVIII, Warszawa 2012.

Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012.

Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.