R9ooyFJwfI47Z

Rysunek przedstawia scenę zbiorową. Na środku znajduje się kobieta z rozłożonymi rękami. Z jej ust wystają miecz oraz kwiat. W rękach trzyma otwarte księgi. Wokół kobiety stoją mężczyźni. Na rysunku znajdują się napisy w języku łacińskim, między innymi nazwiska filozofów.

Sztuczki wielkich retorów

W dialogu Eutydem Platon przedstawia i krytykuje działania sofistówsofiścisofistów. Relacjonuje m.in. następujący zabawny dialog:

Retorzy i mówcy wszystkich czasów lubią sięgać po tego rodzaju sztuczki, na ekwiwokacjiekwiwokacjaekwiwokacji budując swój arsenał słowny. W powyższym przypadku ekwiwokacja polega na tym, że słowo mądrość i jego logiczne przeciwieństwo, czyli głupota, brane są w dwóch różnych znaczeniach, czego Platon nie ujawnia rozmówcy. Raz słowo mądrość pojmowane jest jako zdolność – mądry jest ten, kto się umie nauczyć, a za drugim razem mądrość rozumiana jest w znaczeniu efektu finalnego nauki, czyli posiadanej określonej sumy wiedzy. Podobnie głupota, raz rozumiana jest jako tępota, czyli niezdolności do przyswojenia wiedzy, a za drugim razem – jako  brak wiedzy.

Tego rodzaju zabiegi, przeprowadzone w procesie dowodzenia świadomie lub nie, są współcześnie bardzo powszechne. Dlatego należy starannie się przyglądać, czy w przedstawionej nam argumentacji słowo, które występuje w niej więcej niż raz, jest za każdym razem użyte w tym samym znaczeniu.

Różne funkcje ekwiwokacji

Należy zwrócić uwagę, że ekwiwokacja pełni w kulturze wiele różnych funkcji. Oprócz retoryki i erystykierystykaerystyki, w których używana jest jako narzędzie wywołania wrażenia słuszności jakiegoś stanowiska, stosuje się ją na co dzień w jeszcze przynajmniej trzech różnych funkcjach, które nie mają tak „niecnych” zastosowań jak erystyka. Są to dowcip, ironia i reklama. W popularnym serialu komediowym Dwóch i pół, którego głównymi bohaterami są dwaj bracia mający niezbyt dobre stosunki z własną matką, w jednym z odcinków możemy usłyszeć dialog opierający się na następującym groteskowym rozumowaniu:

– Święta należy spędzić z bliskimi.
– Nie spotkamy się w święta z naszą matką.
– Dlatego mamy szansę na spędzenie świąt z naszymi bliskimi.

W tym humorystycznym dialogu słowo bliscy w pierwszym zdaniu zostało użyte w znaczeniu krewni, natomiast w ostatnim rozumiane jest w znaczeniu bliscy emocjonalnie. Używanie jakiegoś słowa w dwóch różnych znaczeniach i budowanie na tym zabawnego lub zaskakującego nieporozumienia jest jednym z najbardziej niezawodnych narzędzi autorów skeczy i seriali komediowych.

Analogiczną funkcję może pełnić ekwiwokacja w złożonych wypowiedziach ironicznych. Wybiera się wtedy jakieś wieloznaczne słowo i w kolejnych częściach wypowiedzi używa się go w różnych znaczeniach, żeby w efekcie uzyskać intrygujący paradoks lub przewrotny komentarz do jakiejś sytuacji. Możemy np. powiedzieć:

Barbara złamała kość miednicy.
Dlaczego nie używała prysznica?

Jeszcze inna ważna funkcja ekwiwokacji jest wykorzystywana w spotach reklamowych, w których dwuznaczność jakiegoś słowa w kolejnych odsłonach spotu przykuwa uwagę widza, dzięki czemu reklamowany produkt zapada odbiorcy w pamięć. Taki zabieg  był np. wykorzystany w reklamie jednej z dawniej znanych marek proszków do prania, Pollena 2000, w której aktorzy ubrani w sarmackie stroje odgrywali scenkę zaczynającą się od słów: Ociec, prać?. Ponieważ potocznie prać może metaforycznie oznaczać bić, zaintrygowany widz słuchał dalej, po czym okazywało się, że chodzi o pranie w znaczeniu dosłownym. Wiele lat później inna kampania reklamowa wykorzystała motyw staropolski zbudowany na słowie oszczędzać. W pierwszej scenie spotu wyraz ten był używany w jego staropolskim znaczeniu: darować życie, natomiast w drugiej okazywało się, że chodzi o oszczędzanie pieniędzy w banku.

Błędne koło w dowodzeniu

Niekiedy zdarza się, że jakieś rozumowanie formalnie wydaje się poprawne, podczas gdy zawiera pewien błąd polegający na tym, że to, co ma być dowiedzione i jest ujęte w tezie, wcześniej jest w mniej lub bardziej jawny sposób zawarte w przynajmniej jednej z przesłanek użytych w dowodzeniu. Taką konstrukcję argumentu nazywamy błędnym kołem. Klasyczną postać błędnego koła przyjmują niektóre potoczne argumenty na rzecz istnienia Boga. W skrócie dowodzenie takie brzmi następująco:

Pismo Święte poświadcza istnienie Boga.
Pismo Święte mówi prawdę, bo pochodzi od Boga.
Zatem Bóg istnieje.

Podobnie możemy stwierdzić:

Jan jest mądrym człowiekiem.
Dlatego Jan mówi mądre rzeczy.

W takich przypadkach błędne koło jest dość łatwo zidentyfikować. Jednak zazwyczaj jest ono bardziej ukryte, np. w postaci domniemanej i nieujawnionej w rozumowaniu pomocniczej przesłanki, którą możemy ustalić jedynie, dopytując naszego rozmówcę o szczegóły jego rozumowania. Rozważmy taki przykład:

A: Przede wszystkim należy chronić życie. Dlaczego? Bo na przykład, kiedy wybieramy między życiem a uczciwością, większość ludzi wybierze życie. Podobnie, kiedy wybieramy między ryzykiem życia a karierą zawodową, większość ludzi też wybierze życie. B: Ale dlaczego ludzie tak wybierają twoim zdaniem? A: Bo życie jest najważniejszą wartością.

W powyżej przedstawionym rozumowaniu rozmówca założył w jednej z przesłanek to, co było przedmiotem dowodzenia.

Słownik