Polska leży na styku trzech wielkich jednostek tektonicznych:

• platformy prekambryjskiej wschodniej Europy (wschodnia i północno‑wschodnia Polska), która odpowiada w przybliżeniu prastaremu kontynentowi Baltika (Bałtyka); podłoże zbudowane jest ze skał krystalicznych (głównie magmowych oraz metamorficznych), powstałych w proterozoiku i wielokrotnie sfałdowanych;

• platformy paleozoicznej środkowej i zachodniej Europy (środkowa i zachodnia Polska); podłoże zbudowane głównie ze skał magmowych, w znacznie większym stopniu przekształcone w wyniku orogenezy kaledońskiej i waryscyjskiej;

• górotworu Alpidów (Karpaty i zapadlisko przedkarpackie).

Granicą między platformami wschodnioeuropejską i zachodnioeuropejską jest linia szwu transeuropejskiego, zwana strefą TT (Teisseyre’a-Tornquista)strefa Teisseyre’a–Tornquistastrefą TT (Teisseyre’a-Tornquista). Połączenie, czyli akrecja poszczególnych bloków, następowało w erze paleozoicznej. Ostateczna konsolidacja nastąpiła pod koniec ery paleozoicznej podczas orogenezy waryscyjskiej (hercyńskiej) w późnym karbonie i wczesnym permie (ok. 315,2–290,1 mln lat temu). W czasie tych ruchów górotwórczych zostały ukształtowane Sudety i Góry Świętokrzyskie oraz głębokie podłoże Niżu Polskiego – monokliny przedsudeckiej i monokliny śląsko‑krakowskiej.

Takie położenie powoduje, że Polska ma bardzo zróżnicowaną budowę geologiczną, ponieważ na jej obszarze występują wszystkie główne piętra strukturalne, od prekambryjskich, poprzez kaledońskie, waryscyjskie (hercyńskie) aż po alpejskie.

Najstarsze skały występują w Polsce północno‑wschodniej, będącej fragmentem platformy wschodnioeuropejskiej.

W Polsce zachodniej i południowej występują kaledońskie i waryscyjskie jednostki tektoniczne przykryte w części południowej młodszymi skałami piętra alpejskiego.

Najstarszymi skałami na obszarze platformy prekambryjskiej w Polsce północno‑wschodniej, powstałymi w archaiku i proterozoiku, są granitoidy i skały krystaliczne (gnejsy, łupki krystaliczne, amfibolity) z intruzjami skał głębinowych (gabra, sjenity, granitoidy) i wulkanicznych (bazalty). Bardzo podobne jest wykształcenie skał platformy paleozoicznej. Na obszarze Podkarpacia, Górnego Śląska, niecki miechowskiej, Kujaw i Pomorza Zachodniego zostały one ukształtowane w dolnym paleozoiku i sfałdowane w czasie orogenezy kaledońskiej. Natomiast Wielkopolska i Przedgórze Sudeckie mają podłoże uformowane w górnym paleozoiku, sfałdowane i skonsolidowane w czasie orogenezy waryscyjskiej.

Podłoże platformowe pokryte jest pokrywą skał osadowych. Wyłaniają się spod niej części górotworów kaledońskich i waryscyjskich (Sudety Zachodnie i Sudety Wschodnie, Góry Świętokrzyskie). Serie skalne intensywnie sfałdowane w wyniku orogenezy kaledońskiej odsłaniają się m.in. w południowej części Gór Świętokrzyskich, które budują utwory prekambru i starszego paleozoiku (są to m.in. łupki ilaste, mułowce, piaskowce, kwarcyty, szarogłazy, margle, wapienie). Natomiast serie skalne sfałdowane w wyniku orogenezy waryscyjskiej są odsłonięte m.in. na Dolnym Śląsku i w Górach Świętokrzyskich. Budują je metamorficzne i osadowe skały prekambru i paleozoiku (m.in. gnejsy, migmatyty, łupki krystaliczne, amfibolity, wapienie, dolomity).

Pod koniec ery mezozoicznej rozpoczęła się orogeneza alpejska, która doprowadziła do nasunięcia i wypiętrzenia Karpat oraz odmłodzenia i wyniesienia starszych gór, Sudetów i Gór Świętokrzyskich. Skały Karpat zostały sfałdowane i nasunięte w postaci płaszczowin na starsze podłoże. Wraz z orogenezą alpejską zakończył się proces tektonicznego formowania się obszaru Polski. Od tego czasu w kształtowaniu budowy geologicznej Polski dominują procesy erozji i sedymentacji osadów na starszym podłożu.

Grubość pokrywy osadowej przykrywającej obszar platform waha się w obrębie platformy prekambryjskiej od ok. 350 m na wyniesionych partiach podłoża, do 6000 m w częściach obniżonych. Natomiast na obszarze platformy paleozoicznej pokrywa platformowa osiąga grubość od 500 do ponad 10 000 m.

Przykrywające platformy skały osadowe formowały się w całej historii rozwoju budowy geologicznej Polski w wyniku nagromadzenia materiału pod wpływem wietrzenia, procesów życiowych, sedymentacji i diagenezy. Składają się one z okruchów mineralnych i skalnych pochodzących z niszczenia skał już istniejących, minerałów nowo powstałych, ze szkieletów mineralnych organizmów i ich szczątków oraz produktów rozkładu dawnych organizmów.

Głównymi procesami, które miały wpływ na powstawanie pokrywy osadowej, były transgresje i regresje morza, zlodowacenia oraz różnorodne procesy zewnętrzne (np. erozja).

W środkowym triasie, jurze, kredzie, paleogenie i neogenie obszar Polski był kilkakrotnie zalewany przez morze. Transgresje miały zróżnicowany zasięg, od lokalnego po ogólnopolski. Największa transgresja wystąpiła w późnej jurze, kiedy to morze pokryło obszar całej Polski z wyjątkiem masywu Sudetów.

Po ustąpieniu (regresji) morza panowały warunki lądowe. Obszary wyniesione ulegały procesom niszczenia, czyli erozji. Natężenie oraz charakter erozji był uzależniony przede wszystkim od warunków klimatycznych. Sedymentacja zachodziła wówczas w dolinach rzecznych i jeziorach.

Występujące w plejstocenie, zwanym też epoką lodową (2,6 mln – 11,7 tys. lat temu), zmiany klimatyczne, polegające na stopniowym ochładzaniu i osuszaniu klimatu, przyczyniły się do wystąpienia zlodowaceń. Pierwszym (najstarszym) było zlodowacenie Narwi około 900 tys. lat temu. Po nim następowały zlodowacenia południowopolskie: Nidy, Sanu I, Sanu II oraz zlodowacenie Liwca w obrębie interglacjałuinterglacjałinterglacjału mazowieckiego, zwanego też wielkim. Kolejnymi zlodowaceniami były środkowopolskie (Odry i Warty) i północnopolskie (inaczej Wisły, bałtyckie) z trzema stadiałami: toruńskim, Świecia i górnym (inaczej leszczyńsko‑pomorskim).

Pozostałością po wymienionych procesach są skały osadowe tworzące pokrywy zalegające na podłożu platformowym. Pokrywa osadowa jest zbudowana ze skał górnego prekambru (m.in. bazalty, tufy, arkozy, piaskowce), starszego paleozoiku (iłowce, piaskowce, wapienie, margle), dewonu (piaskowce, wapienie, dolomity), karbonu (piaskowce, wapienie, iłowce), permu (iłowce, dolomity, anhydryty, gipsy, sole), triasu (arkozy, wapienie oolitowe, piaskowce, iłowce), jury (piaskowce, iłowce, wapienie i margle), kredy (m.in. piaskowce glaukonitowe i kreda pisząca), neogenu i paleogenu (iłowce i piaski) oraz czwartorzędu (gliny zwałowe, piaski, iły warwowe).

Oś czasu rozwoju budowy geologicznej Polski

RN8jU3hRbDBKN

Na ilustracji jest tabela z podziałem paleozoiku. Na dole tabeli, pod paleozoikiem, jest prekambr: ponad 541 milionów lat temu. Następnie jest paleozoik: od dołu kambr od 541 do 485,4 miliona lat temu, następnie ordowik od 485,4 do 443,8 miliona lat temu, sylur od 443,8 do 419,2 miliona lat temu, dewon od 419,2 do 358,9 miliona lat temu, karbon od 358,9 do 298,9 miliona lat temu, perm od 298,9 do 251,9 miliona lat temu.

Prekambr (głównie proterozoik – 2500–541 mln lat temu):

• intensywny wulkanizm, metamorfizm i ruchy górotwórcze,

• powstanie najstarszych formacji skalnych – skał metamorficznych (gnejsów i łupków krystalicznych) oraz magmowych (granitów),

• powstanie podłoża krystalicznego platformy wschodnioeuropejskiej.

Kambr (541–485 mln lat temu):

• początek orogenezy kaledońskiej i fałdowania Gór Świętokrzyskich,

• wulkanizm na obszarze Sudetów,

• wielokrotne transgresje i regresje morskie, w wyniku których sedymentowały wypiętrzane później osady (m.in. w Sudetach i Górach Świętokrzyskich).

Ordowik (485–444 mln lat temu):

• transgresje mórz,

• podmorski wulkanizm w Sudetach,

• orogeneza kaledońska powodująca częściowe wypiętrzanie Gór Świętokrzyskich i części Sudetów.

Sylur (444–419 mln lat temu):

• transgresje mórz,

• podmorskie wylewy magmy w Sudetach,

• końcowa faza orogenezy kaledońskiej.

Dewon (419–359 mln lat temu):

• koniec orogenezy kaledońskiej i początek orogenezy waryscyjskiej,

• wielka transgresja płytkiego morza, które objęło obszar prawie całego kraju.

Karbon (359–299 mln lat temu):

• regresja mórz,

• sedymentacja na powierzchni materiału skalnego (osadowego),

• zjawiska wulkaniczne i plutoniczne (zwłaszcza w Sudetach),

• powstanie trzonu krystalicznego Tatr,

• silna orogeneza waryscyjska i ponowne wypiętrzenie Gór Świętokrzyskich oraz większości obszaru Sudetów.

Perm (299–252 mln lat temu):

• koniec orogenezy hercyńskiej,

• silny wulkanizm w Sudetach i okolicach Krakowa,

• transgresja morza (tzw. Morze Cechsztyńskie).

RshC44v17lBKd

Tabela uwzględnia podział mezozoiku i kenozoiku na okresy. Mezozoik: trias 251,902 do 201,3 miliona lat temu, jura od 201,3 do 145 milionów lat temu, kreda od 145 do 66 milionów lat temu. Kenozoik: paleogen od 66 do 23,03 miliona lat temu, neogen od 23,03 do 2,58 miliona lat temu, czwartorzęd od 2,58 miliona lat temu do dziś.

Trias (252–201 mln lat temu):

• koniec orogenezy hercyńskiej,

• początek orogenezy alpejskiej,

• transgresje i regresje morskie,

• powstanie osadów budujących Góry Świętokrzyskie i Sudety,

• powstanie wapieni i dolomitów budujących część Tatr.

Jura (201–145 mln lat temu):

• trwająca orogeneza alpejska,

• wielokrotne transgresje morskie,

• powstanie skał wapiennych, które budują Jurę Krakowsko‑Częstochowską, część Tatr i Pieniny.

Kreda (145–66 mln lat temu):

• początek intensywnej orogenezy alpejskiej,

• transgresje mórz,

• powstanie skał wapiennych w Sudetach.

Paleogen (66–23 mln lat temu):

• naprzemienne transgresje i regresje mórz,

• ostatecznie regresja morza z północnej Polski,

• powstanie osadów morskich budujących Tatry,

• powstanie fliszu karpackiego,

• intensywne procesy krasowe,

• wulkanizm w Sudetach,

• początek wypiętrzania Karpat,

• odmłodzenie Sudetów i Gór Świętokrzyskich.

Neogen (23–2,6 mln lat temu):

• silne wypiętrzenie Karpat,

• powstanie zapadliska przedkarpackiego,

• wulkanizm w Sudetach,

• ostateczne regresja morza z obszaru Polski.

Czwartorzęd (od 2,6 mln lat temu do dziś):

• zlodowacenia występujące naprzemiennie z interglacjałami,

• powstanie powierzchniowej pokrywy skalnej,

• przekształcanie utworów powierzchniowych przez procesy zewnętrzne (erozja, denudacja),

• dalsze wypiętrzanie Karpat.

Słownik