Czynniki kształtujące klimat w Polsce

Zarówno w Polsce, jak i na całym świecie klimat jest kształtowany przez szereg różnych czynników.

Czynniki geograficzne:

• szerokość geograficzna,

• odległość od zbiorników morskich,

• ukształtowanie powierzchni terenu,

• pokrycie terenu.

R14kF1BogRrHp

Mapa fizyczna Polski przedstawia czynniki geograficzne kształtujące klimat. Na mapie znajduje się kontur Polski sąsiadującej na północy z Morzem Bałtyckim, na wschodzie z Rosją, Litwą, Białorusią i Ukrainą, na południu z Czechami i Słowacją, a na zachodzie z Niemcami. Na mapie oznaczone są kolorem zielonym niziny, kolorem żółtym i pomarańczowym wyżyny, a kolorem brązowym góry. Na mapie znajdują się również oznaczone na kolor niebieski jeziora, a na kolor ciemnoniebieski rzeki. Na mapie czerwonymi punktami oznaczono najważniejsze miasta w Polsce. Zaznaczone też są na niej krainy geograficzne: Pobrzeże Szczecińskie, Wybrzeże Słowińskie, Pobrzeże Koszalińskie, Pobrzeże Gdańskie, Żuławy, Pojezierze Mazurskie, Pojezierze Litewskie, Pojezierze Pomorskie, Pojezierze Wielkopolskie, Pojezierze Lubuskie, Nizina Południowowielkopolska, Nizina Północnopodlaska, Nizina Południowopodlaska, Nizina Mazowiecka, Wyżyna Śląska, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Góry Świętokrzyskie, Wyżyna Lubelska, Polesie, Roztocze, Kotlina Sandomierska, Sudety, Beskidy, Karpaty. W lewym dolnym rogu widoczna jest legenda mapy.

Czynniki solarne:

• usłonecznienie,

• bilans promieniowania słonecznego.

Czynniki cyrkulacyjne:

• rozmieszczenie głównych ośrodków barycznych,

• kierunku napływu i cechy mas powietrza.

Położenie Polski w umiarkowanych szerokościach geograficznych bezpośrednio wpływa na ilość energii słonecznej docierającej w ciągu roku do powierzchni ziemi. Długość dnia w Polsce waha się od 7,1 h (23 grudnia) do 17,3 h (23 czerwca).

Natomiast równoleżnikowy przebieg głównych pasm górskich Europy sprzyja wymianie mas powietrza w kierunku wschód–zachód, co powoduje, że nad obszarem Polski ścierają się masy powietrza o cechach oceanicznych z kontynentalnymi. W zależności od pory roku określone masy powietrza przynoszą zmianę warunków pogodowych.

Temperatura powietrza

Średnia roczna temperatura powietrza w Polsce wynosi od ok. 6 do ok. 8,5°C. Wyjątkiem są obszary górskie – na Kasprowym Wierchu średnia roczna temperatura powietrza wynosi ok. 0°C – oraz obszar nadmorski – ponad 9°C.

R14Oe0w5Zoy1o

Mapa Polski pokazuje średnią roczną temperaturę powietrza w Polsce w latach 1991–2020. Południowy, niewielki kraniec Polski z Kasprowym Wierchem oraz południowo wschodni kraniec ze Śnieżką ma średnią roczną temperaturę ok. 5 stopni Celsjusza. W pasie na północnym wschodzie od Kętrzyna po Terespol średnia roczna temperatura wynosi 7 stopni Celsjusza. W kolejnym, ukośnie przebiegającym pasie od Bielska – Białej po Kołobrzeg średnia temperatura wynosi 8 stopni Celsjusza, a od centrum Polski do południowo-zachodniej granicy średnia roczna temperatura wynosi 9 stopni Celsjusza. Tylko obszar sąsiadujący z Jelenią Górą i Kłodzkiem ma średnią roczną temperaturę od 7 do 8 stopni Celsjusza.

Temperaturę w Polsce kształtuje przede wszystkim pozioma wymiana ciepła, czyli cyrkulacja atmosferyczna. W przebiegu rocznym najwyraźniejszy jej wpływ obserwujemy w porze chłodnej.

RikNIQuCdZ4QB

Mapa Polski przedstawia rozkład temperatury w lipcu w latach 1991 – 2020. Można z niej odczytać, że średnia temperatura w lipcu na poziomie 19 stopni panuje w większości obszarów Polski, przede wszystkim w Polsce centralnej i południowej. Średnia temperatura w lipcu wynosi 18 stopni w części obszarów podgórskich, w północnej Małopolsce, na terenie województwa świętokrzyskiego oraz na obszarze północnej Polski. Z kolei w części obszarów podgórskich w lipcu panuje średnia temperatura 17 stopni. Większość Pomorza, Suwalszczyzna oraz niewielkie tereny na południu kraju mają średnią temperaturę w lipcu na poziomie od 16 do 17 stopni. Z mapy można wyczytać również, że temperatury w przedziale od 14 do 15 panują w lipcu w górach na południu Polski - Karpatach oraz Sudetach. Średnia temperatura w lipcu poniżej 13 stopni występuje w Tatrach.

RolMggJMwdOwS

Na mapie przedstawiony jest rozkład temperatury powietrza w Polsce w styczniu w latach 1991-2020. Z mapy tej wynika, że w styczniu średnia temperatura poniżej -6 stopni występuje w części Tatr oraz w Bieszczad, a pomiędzy -6 a -5 oraz pomiędzy -5 a -4 stopniami również na obszarach podgórskich. Temperatura pomiędzy -4, a -3 stopniami Celsjusza utrzymuje się w styczniu głównie na podgórzu Bieszczadzkim, w Sudetach, na Podlasiu oraz na Suwalszczyźnie. Temperatura w styczniu w zakresie od -3 do -2 stopni występuje na wschodzie kraju, od granicy do pasa od Olsztyna, przez Mławę, okolice Siedlec, Kozienice, Sandomierz, po Rzeszów i Krosno, a także w okolicach Kielc. Temperatura w styczniu od -2 do -1 stopnia występuje w pasie w centrum ciągnącym się od położonego na północy Elbląga, aż do Bielska – Białej na południu. Pas średniej temperatury w styczniu na poziomie od -1 do 0 stopni występuje w zachodniej Polsce z wyłączeniem Pomorza i okolic zachodniej granicy kraju, gdzie średnia temperatura w tym miesiącu jest dodatnia.

W styczniu rozkład izotermizotermaizoterm ma przebieg południkowy (o czym świadczy zanik wpływów Oceanu Atlantyckiego w miarę przesuwania się na wschód), który w kolejnych miesiącach przechodzi w bardziej równoleżnikowy. Przebieg izoterm w lipcu jest w większym stopniu kształtowany przez czynniki radiacyjne – wynika z różnic wysokości Słońca nad horyzontem i pasowości ukształtowania terenu.

Opady atmosferyczne

Na wysokość i zmienność opadów atmosferycznych największy wpływ ma działalność cyklonalna w rejonie Europy Zachodniej. Średnio na większości obszaru Polski opady wahają się od 500 do 700 mm. Jednak ten element charakteryzuje się bardzo dużymi zmianami z roku na rok.

R18LtugIlk7DG

Mapa przedstawia średnią sumę opadów atmosferycznych w Polsce w latach 1991 – 2020. Opady w przedziale od 500 do 650 mm występują na większości obszaru Polski – głównie w środkowej części kraju: w Wielkopolsce, w okolicach Warszawy i Wrocławia, w części Lubuskiego i na północnej Lubelszczyźnie. Opady w przedziale od 700 do 900 mm występują w południowej Polsce, m. in. na Podkarpaciu, na Śląsku, w Małopolsce i w Sudetach, a także na Pomorzu i pobrzeżu Bałtyku, w części Warmii i Mazur oraz na Suwalszczyźnie. Średnie opady w przedziale od 900 do 1000 mm występują u podnóża gór: Karpat i Sudetów. Największa średnia suma opadów powyżej 1100 mm występuje w  Tatrach, Beskidach i Bieszczadach.

Centralna część Polski charakteryzuje się zdecydowanie niższymi sumami w stosunku do pasa pobrzeży i pojezierzy oraz obszarów wyżynnych i górskich. Najmniejsze sumy rocznych opadów atmosferycznych występują w strefie Nizin Środkowopolskich oraz na Pojezierzu Kujawskim i Wielkopolskim (450–550 mm).

Najwyższe sumy opadów w ciągu roku występują w miesiącach letnich (czerwiec, lipiec, sierpień), najniższe w porze chłodnej. Jednak jeżeli rozpatrujemy liczbę dni z opadem, to najwięcej takich dni jest notowanych zimą, natomiast zdecydowanie mniej latem. Najwyższe sumy rocznych opadów atmosferycznych występują w Sudetach i Karpatach (700–1200 mm), a w Tatrach mogą przekraczać 1700 mm.

Zmiany w czasie

Regularne pomiary instrumentalne na większą skalę na ziemiach polskich rozpoczęły się w XIX w. Dlatego dostępne do analiz serie pomiarowe liczą ok. 140–150 lat. Jest to wystarczający okres, aby móc mówić o istotnych zmianach np. temperatury powietrza. Średnio w Polsce temperatura powietrza wzrasta o ok. 0,1°C na 10 lat. Jest to wzrost istotny statystycznie (tzn. taki, który jest wyraźny i silny). Taką tendencję można obserwować na obszarze całej Europy.

R1U7YqhdaRRs1

Wykres przedstawia przebieg temperatury powietrza w Toruniu w okresie od 1871 do 2010 roku. Na osi x oznaczono lata od 1870 r. do 2010 r. co 1 lat, na osi y temperaturę od 4 do 10 stopni co 1 stopień Celsjusza. Szarą linią zaznaczono przebieg średniej temperatury powietrza w Toruniu w latach 1871 – 2010 – jest to szereg ujednolicony. Jest to nieregularna linia, która raz biegnie w dół, raz w górę, co ukazuje zmienność i cykliczność temperatury. Najmniejsza średnia odnotowana temperatura to około 5 stopni w 1871 roku, najwyższa z kolei to ponad 9 pod koniec lat 90 dwudziestego wieku. Czarna, prosta linia obrazuje trend średniej temperatury powietrza w Toruniu w latach 1871 – 2010. Linia ta wznosi się od 1871 roku od wartości 7 stopni i kończy w 2010 stopniowo na wartości 8 stopni Celsjusza. Czerwoną linią zaznaczona jest średnia krocząca co 10 lat. W latach 70 dziewiętnastego wieku wynosiła ona ponad 7 stopni, stopniowo rosła i w połowie dwudziestego wieku dochodziła do 8 stopni Celsjusza, a pod koniec tego wieku wartość tą przekroczyła, po roku dwutysięcznym wartość ta zaczęła dochodzić do 9 stopni Celsjusza. Z kolei kolor zielony to średnia krocząca co 20 lat. Wystartowała ona z podobnego poziomu co średnia krocząca co 10 lat. Dopiero na początku lat 90 przekroczyła wartość 8 stopni i trzyma tę wartość do dziś.

Wzrost ten jest jeszcze bardziej widoczny, kiedy rozpatrujemy anomalie względem średniej z całego okresu pomiarowego danej stacji. Anomalie pokazują, o ile od średniej różnią się wartości zmierzone w poszczególnych latach.

R1QJmGfl2c84b

Wykres słupkowy przedstawia przebieg anomalii temperatury powietrza w Toruniu w okresie 1871 – 2010. Na osi x oznaczone są lata w wyżej wymienionym zakresie co 10 lat, na osi y temperatura od -4 do 3 stopni Celsjusza co 1 stopień. Kolorem przedstawione są na nim odchylenia od standardowej temperatury na plusie oraz poniżej zera. Temperatura w granicach normy jest oznaczona kolorem niebieskim – jest ich więcej niż 1%. Wyjątkowo chłodne lato zdarzyło się raz w roku 1871. Anomalia temperaturowe wynosiły wtedy prawie -3 stopnie Celsjusza. Kolorem zielonym oznaczono bardzo chłodne lata – jest ich więcej niż 5%. Zdarzały się one dwa razy w latach 70 dziewiętnastego wieku, raz po roku 1900, raz przed rokiem 1920, raz przed rokiem 1930, dwa razy z rzędu po 1940 roku oraz raz w latach 50, 60 oraz 80 dwudziestego stulecia. Anomalia temperatury wtedy osiągały wartość od -1 do -2 stopni. Kolorem żółtym oznaczono bardzo ciepłe lata. Anomalia temperaturowe występują w przedziale od +1 do +2 stopni. Takie lato zdarzyło się raz w latach 30 dwudziestego wieku, dwa na przełomie lat 80 i 90 dwudziestego wieku oraz trzy po roku dwutysięcznym. Kolorem czerwonym oznaczono wyjątkowo ciepłe lata – jest ich więcej niż 99%. W powyższym okresie wystąpiło jedno takie lato po roku dwutysięcznym. Anomalia osiągały wtedy wartość +2 stopni Celsjusza.

Jak widać na rysunkach, ostatnie 40 lat jest wyraźnie cieplejsze, a każdy kolejny rok  określa się jako rekordowy pod względem temperatury powietrza. Wzrost temperatury warunkuje spadek liczby dni z pokrywą śnieżną oraz z opadami śniegu, natomiast innym widocznym skutkiem tych zmian jest wzrost liczby dni gorących i upalnych, a spadek dni mroźnych i bardzo mroźnych. Częściej również mamy do czynienia z suszami w sezonie letnim.

RsGCUaWXmr0P3

Wykres słupkowy pokazuje przebieg anomalii dla sezonów w poszczególnych dziesięcioleciach w Toruniu w okresie 1871 - 2010. Na osi x oznaczone są lata w wyżej wymienionym zakresie co 10 lat, na osi y temperatura od -2 do 2 stopni Celsjusza co 1 stopień. Temperatura jest pokazana w podziale na dekady. Okresy oznaczono słupkami w poszczególnych kolorach: kolor czarny oznacza wartość roczną, biały wartość od grudnia do lutego, zielony od marca do maja, żółty od czerwca do sierpnia, a czerwony od września do listopada. W dziesięcioleciu od 1871 do 1880 roku wszystkie wartości anomalii były ujemne. Miało to miejsce także w dziesięcioleciu od 1891do 1990 roku. W latach 1901 do 1910 wartość roczna anomalii wynosiła około 0,4 stopnia, od grudnia do lutego wynosiła około 0,1 stopnia, od marca do maja około minus 0,4 stopnia, od czerwca do sierpnia około minus 0,6 stopnia, od września do listopada około minus 0,5 stopnia. W latach 1911 do 1920 anomalia temperatury rocznej wynosiły minus 0,1 stopnia, od grudnia do lutego 0,6 stopnia, od marca do maja 0,1 stopnia, od czerwca do sierpnia minus 0,5 stopnia, od września do listopada minus 0,8 stopnia. W latach 1921-1930 anomalia temperatury rocznej wynosiły minus 0,2 stopnia, od marca do maja minus 0,1 stopnia, a od czerwca do sierpnia minus 0,6 stopnia. W latach 1931-1940 anomalia temperatury rocznej wynosiły 0,1 stopnia, od grudnia do lutego minus 0,5 stopnia, od marca do maja 0,2 stopnia, od czerwca do sierpnia 0,5 stopnia, a od września do listopada 0,4 stopnia. W latach 1941-1950 anomalia temperatury rocznej wynosiły 0,1 stopnia, od grudnia do lutego minus 0,5 stopnia, od marca do maja 0,4 stopnia, od czerwca do sierpnia 0,4 stopnia, a od września do listopada 0,2 stopnia. W latach 1951-1960 anomalia temperatury rocznej wynosiły minus 0,1 stopnia, od grudnia do lutego minus 0,1 stopnia, od marca do maja minus 0,7 stopnia, od czerwca do sierpnia 0,1 stopnia. W latach 1961-1970 anomalia temperatury rocznej wynosiły minus 0,4 stopnia, od grudnia do lutego minus 1,4 stopnia, od marca do maja minus 0,3 stopnia, od czerwca do sierpnia minus 0,2 stopnia, a od września do listopada 0,5 stopnia. W latach 1971-1980 anomalia temperatury od grudnia do lutego wynosiły 0,7 stopnia, od czerwca do sierpnia minus 0,2 stopnia, a od września do listopada minus 0,1 stopnia. W latach 1981-1990 anomalia temperatury rocznej wynosiły 0,4 stopnia, od grudnia do lutego 0,7 stopnia, od marca do maja 1 stopień, od czerwca do sierpnia minus 0,3 stopnia, a od września do listopada 0,5 stopnia. W latach 1991-2000 anomalia temperatury rocznej wynosiły 0,7 stopnia, od grudnia do lutego 1,2 stopnia, od marca do maja 1 stopień, od czerwca do sierpnia 0,5 stopnia, a od września do listopada 0,1 stopnia. W latach 2001-2010 anomalia temperatury rocznej wynosiły 1 stopień, od grudnia do lutego 1 stopień, od marca do maja 1,2 stopnia, od czerwca do sierpnia 1,2 stopnia, a od września do listopada 0,8 stopnia.

Słownik