Polityka gospodarcza Druckiego‑Lubeckiego

RXoC12hRUwpdE1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ma owalną twarz, przerzedzone, czarne włosy oraz lekko zarysowany bokobrody. Ubrany jest w mundur z naramiennikami, niebieską szarfą i zawieszonymi medalami. Okryty jest niebieską peleryną.

Ministrowi skarbu Królestwa Polskiego Franciszkowi Ksaweremu Druckiemu‑Lubeckiemu udało się w latach 1821‑1830 doprowadzić nie tylko do uzdrowienia finansów państwa, m.in. przez konsekwentne egzekwowanie podwyższonych podatków, lecz także do ożywienia gospodarki. To ostatnie było możliwe dzięki wynegocjowaniu niskich ceł (1–3%) na eksport towarów do Rosji i – w konsekwencji – ożywieniu handlu między Królestwem a imperium. Dogodne warunki do rozwoju uzyskało także rzemiosło i przemysł, gdyż od 1822 r. wprowadzono protekcyjnąprotekcjonizmprotekcyjną taryfę celną, chroniącą rynek wewnętrzny przed zalewem obcych towarów. Korzystając z tych udogodnień i oferując różne przywileje, do Królestwa zaczęto ściągać specjalistów z zagranicy, głównie niemieckich tkaczy, zrujnowanych przez konkurencyjną fabryczną produkcję angielską. Akcją osadniczą, która dała początek łódzkiemu ośrodkowi włókienniczemu, kierował wojewoda mazowiecki Rajmund Rembieliński. Jeszcze przed wybuchem powstania listopadowego dzięki wprowadzeniu ułatwień dla inwestorów oprócz warsztatów tkackich zaczęły tam wyrastać pierwsze przemysłowe przędzalnie. Założone w 1825 r. Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, a od 1828 r. także nowo utworzony rządowy Bank Polski udzielały ziemianom pożyczek m.in. na budowę cukrowni; pierwsza z nich powstała w końcu lat 20. XIX w. w Guzowie pod Żyrardowem. Samo państwo natomiast – najpierw bezpośrednio, a następnie przez Bank Polski – zaangażowało się w wydobycie i przeróbkę rudy żelaza w położonym u podnóża Gór Świętokrzyskich Zagłębiu Staropolskim. Aby wyszkolić kadrę górników i hutników, utworzono Korpus Górniczy, na czele którego stanął projektodawca całego przedsięwzięcia – Stanisław Staszic. Jednak po klęsce powstania listopadowego pozbawione rządowego wsparcia zakłady upadły.

Państwowe inwestycje na Kielecczyźnie okazały się chybione nie tylko dlatego, że złoża żelaza były tam niewielkie, a technologia hutnicza oparta na węglu drzewnym przestarzała, lecz także z powodu słabości infrastruktury transportowej. Chociaż bowiem w KongresówceKrólestwo KongresoweKongresówce zaczęto już wówczas budować drogi bite, to jednak do 1868 r. powstało ich łącznie zaledwie 3,3 tys. km, podczas gdy w Prusach 56 tys. km, a w Wielkiej Brytanii 160 tys. km. Lubecki za ważniejszy uważał rozwój transportu wodnego – koniecznego dla eksportu płodów rolnych, z którego utrzymywała się polska wieś. Tymczasem korzystanie z ujścia Wisły było praktycznie niemożliwe z powodu wysokich ceł narzuconych przez Prusy polskiej konkurencji. Wyjściem z tej sytuacji miało być połączenie dorzeczy Wisły i Niemna ponadstukilometrowym Kanałem Augustowskim, zaprojektowanym w 1824 r. przez inżyniera wojskowego Ignacego Prądzyńskiego, a oddanym do użytku 15 lat później.

Sytuacja chłopów

Wraz z napływem nowych wzorców gospodarczych także w rolnictwie zachodziły zmiany, a jednym z ich skutków był wzrost cen ziemi. W tej sytuacji ziemiaństwo porzuciło dawny zwyczaj zbierania pieniędzy i dokupywania gruntów, wzrosła intensyfikacja upraw, pańszczyznę zaś zaczęto uzupełniać przymusowym najmem do pracy dla dworu. Komasowaniu gruntów towarzyszyło rugowanie chłopów z gospodarstw, które przybrało skalę masową. Ustawowe przejęcie przez ziemian funkcji wójtów gmin w praktyce oznaczało przywrócenie poddaństwa sądowego włościan. Wszystko to wpływało na stałe pogarszanie się sytuacji chłopów na ziemiach Królestwa.

R1ndJ9dZ16SCv

Ilustracja przedstawia grajka oraz trzy postaci. Grajek gra na skrzypcach, ma dużą czapkę i ubrany jest w surdut. Za nim przy stole siedzą dwaj mężczyźni i kobieta. Mężczyzna po lewej ma wysoką czapkę, półdługie włosy i surdut. Ma przymknięte oczy, podtrzymuje głowę prawą ręką, a w lewej trzyma kieliszek. Mężczyzna po prawej trzyma kufel, ma półdługie włosy i wąsy. Pomiędzy nimi jest uśmiechnięta kobieta z czepkiem na głowie.

Nadal jedynie nieliczni właściciele ziemscy – wzorem Stanisława Staszica w jego hrubieszowskich dobrach – przenosili chłopów na czynszczynszczynsz, dla wiejskich dzieci organizowali szkoły i dbali o infrastrukturę. Nic zatem dziwnego, że włościanie często wzbraniali się np. przed obejmowaniem większych gospodarstw, gdyż to automatycznie zwiększało ich obciążenie powinnościami na rzecz dworu. Z tych samych powodów nie opłacało się im również hodować dobrych koni ani utrzymywać w należytym stanie chałupy i obejścia. Upowszechniało się natomiast przekonanie, że „tyle mojego, co przepiję”.

Ciekawostka

Inwestycje przemysłowe na wsi stanowiły wyjątek, a najbujniej rozwijającą się gałęzią przetwórstwa spożywczego było gorzelnictwo. Postęp technologiczny i użycie jako surowca tańszych od zboża ziemniaków wpłynęły na znaczny wzrost wydajności produkcji alkoholu. Na przełomie XVIII i XIX w. liczba gorzelni rosła w zastraszającym tempie we wszystkich trzech zaborach. Głównym odbiorcą produkowanego w pańskich przetwórniach alkoholu w dalszym ciągu pozostawali miejscowi chłopi. Bywali oni zmuszeni do kupowania trunków, gdyż wciąż obowiązywał monopol propinacyjnymonopol propinacyjnymonopol propinacyjny (w zaborze pruskim do 1845 r., w austriackim do 1889 r., a w rosyjskim do 1898 r.).

RakzjYLlDZSl41

Zdjęcie przedstawia kilkupiętrowy ceglany budynek, przy którym stoi wysoki komin. Do budynku prowadzą schody. W tle widoczne jest bezchmurne niebo.

Na rzucające się w oczy negatywne skutki społeczne upowszechniania się pijaństwa jako pierwsze zareagowały władze pruskie, które by ograniczyć liczbę gorzelni, już w 1819 r. wprowadziły podatek akcyzowyakcyzaakcyzowy od sprzedaży alkoholu. W 1836 r., kiedy to aż połowę produkowanej w całej Austrii wódki wytwarzano w Galicji, również władze tego zaboru zdecydowały się na podobną interwencję. Tymczasem w Królestwie Polskim brak zainteresowania tymi problemami ze strony rządu i zabiegi środowisk ziemiańskich spowodowały, że z wprowadzeniem akcyzy zwlekano aż do 1844 r. Gdy zaś wreszcie zaczęła obowiązywać, jej stawka była niska, a urzędowe przepisy z łatwością omijano. W tym kontekście szczególnym fałszem pobrzmiewały oskarżenia pod adresem żydowskich karczmarzy o rozpijanie chłopów. W rzeczywistości ani ograniczenie od 1812 r. ich prawa do wyszynku, ani ostateczne odebranie go im w 1845 r. wiele nie zmieniło. Włościanie nadal pili na umór, a zyski ze sprzedaży trunków stanowiły ważną część dochodu wielu majątków ziemskich.

Nowe ośrodki przemysłowe po 1831 r.

W ramach represji po upadku powstania listopadowego władze rosyjskie wprowadziły w 1832 r. wysokie cłacłocła na granicy imperium z Królestwem. Zahamowało to na pewien czas wzrost przemysłu w okolicy Łodzi, pośrednio zaś spowodowało rozwój produkcji włókienniczej w Białymstoku, dokąd część przedsiębiorców przeniosła swoją działalność, jako że miasto leżało w granicach Rosji. Kiedy jednak w 1850 r. w ramach polityki stopniowego ujednolicania państwa władze zlikwidowały granicę celną między Kongresówką a Cesarstwem, okręg białostocki, głównie rzemieślniczy, nie był w stanie skutecznie konkurować z wyrobami fabryk łódzkiego okręgu przemysłowego. Bujny rozwój tego ostatniego wiązał się po części ze wzrostem popytu na towary włókiennicze w kraju, po części – szczególnie po 1880 r. – z możliwością eksportu do Rosji, w której industrializacja zaczęła się później niż w Królestwie.

Ciekawostka

Wisła – największa rzeka na ziemiach polskich – już od średniowiecza stanowiła ważną arterię komunikacyjną, bez której niemożliwy byłby np. transport zboża do Gdańska. Dzięki wybudowanemu przez władze pruskie w 1774 r. Kanałowi Bydgoskiemu jej dorzecze uzyskało połączenie z dorzeczem Odry, a dwa kanały oddane dekadę później: Muchawiecki oraz Ogińskiego umożliwiły komunikację wodną – odpowiednio – między Wisłą i dorzeczem Dniepru oraz Dnieprem i Niemnem.

R1d5WkYjrJyCk1

Zdjęcie przedstawia most żelazny łączący dwa brzegi rzeki. Nad rzeką położone jest miasto. Widoczna jest jego niska zabudowa oraz drogi.

Nowe granice polityczne i celne, które w wyniku II i III rozbioru oraz kongresu wiedeńskiego podzieliły terytorium dawnej Rzeczypospolitej, spowodowały spadek znaczenia gospodarczego Wisły. Aby spławić węgiel np. z włączonego do Kongresówki Sosnowca do Gdańska, trzeba było sześciokrotnie przekroczyć granicę: najpierw z Prusami na Przemszy, potem prusko‑austriacką u ujścia Przemszy do Wisły, następnie wpłynąć na teren Wolnego Miasta Krakowa i opuścić go, dalej bieg Wisły prowadził pod władzą austriacką ku granicy z Królestwem w Zawichoście, wreszcie zaś w Nieszawie, nieco powyżej Torunia, czekała ostatnia granica – z Prusami. Mimo licznych kontroli celnych koszty transportu drogą wodną były znacznie niższe niż lądową, tak że ok. 1840 r. tonę węgla z Sosnowca do Warszawy spławiano za 27 zł, podczas gdy przewiezienie wozami konnymi kosztowało 124 zł. Dopiero po otwarciu w 1859 r. trakcji kolejowej łączącej Zagłębie Dąbrowskie z Koleją Warszawsko‑Wiedeńską transport lądowy stał się równie opłacalny, jak wodny. Wisłę wykorzystywano więc jako drogę transportu mimo utrudnień celnych, a także kłopotów wynikających z nieuregulowania rzeki. Żeglugę latem utrudniał niski stan wód, zimą lód, a wiosną powodzie. Odgrywała ona pierwszorzędną rolę jako arteria spławu drewna, które stanowiło dla gdańskich kupców ważny towar eksportowy. Z uwagi na cła pruskie i ograniczenia importu do Anglii zmniejszył się natomiast eksport zboża.

O znaczeniu żeglugi wiślanej świadczy to, że pierwsze warszawskie fabryki lokowano wzdłuż rzeki – na Powiślu. Drogą wodną dowożono zboże, mielone następnie w tamtejszych młynach lub wykorzystywane jako surowiec do produkcji piwa w browarach. Nadal używano statków wiosłowych i żaglowych, choć w połowie XIX w. na większą skalę pływały już po Wiśle parowce, których zastosowanie jako holowników do ciągnięcia tratew znacznie skróciło czas transportu. Dopiero rozwój sieci kolejowej odebrał znaczenie rzece jako drodze transportu, miała ona za to wartość jako źródło zaopatrzenia w wodę dla położonych nad nią miast oraz związanego z nimi przemysłu.

Słownik

Słowa kluczowe

Królestwo Polskie, Stanisław Staszic, Franciszek Ksawery Drucki‑Lubecki, chłopstwo, przemysł, industrializacja, ziemie polskie w I połowie XIX w., Polacy pod zaborami

Bibliografia

Chwalba A., Historia Polski 1795–1918, Kraków 1987.

System polityczny, prawo, konstytucja i ustrój Królestwa Polskiego 1815–1830, pod red. L. Mażewskiego, Radzymin 2013.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.

Wielka historia Polski, t. 1–10, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.