Ćwiczenia

W powtórkowych lekcjach skupimy się na części poświęconej pytaniom. Odnoszą się one do wielu różnych materiałów źródłowych (nie tylko tekstów oraz ilustracji, ale również map, tabel czy wykresów itp.). Przede wszystkim musisz dokładnie zapoznać się z materiałami źródłowymi, ale także zwrócić uwagę na polecenia. Poniżej przybliżamy, jak rozumieć polecenia w zadaniach różnego typu:

Pamiętajcie, że odpowiedź musi odnosić się do źródła - błędem jest bazowanie wyłącznie na swojej wiedzy i zignorowanie podanego źródła. Chodzi bowiem o to, aby osoba odpowiadająca na pytanie umiejętnie połączyła analizę materiału źródłowego z własną wiedzą. Nie bójcie się korzystać z posiadanych informacji i zawsze odwołujcie się do podanych źródeł. Pamiętajcie również o tym, by wczytywać się w polecenia – czasem wiedza własna nie jest potrzebna, czasem tekst to tylko inspiracja, a innym razem należy połączyć wiedzę z interpretacją tekstu.

Repetytorium – Typy społeczeństw

Społeczeństwo oparte na solidarności mechanicznej i społeczeństwo oparte na solidarności organicznej

Émile Durkheim

R19f92MyKq4UG1

Zdjęcie przedstawia starszego, siedzącego mężczyznę. Mężczyzna ma rzadkie włosy, gęstą brodę i wąsy. Jego twarz jest pociągła. Na nosie ma małe, druciane okulary. Ubrany jest w garnitur.

Pierwszym z wyróżnionych przez Émile'a Durkheima typów jest społeczeństwospołeczeństwospołeczeństwo, w którym dominuje prawo karne i w którym życie jednostek podporządkowane jest kontroli społecznej władzy. Wierzenia i przekonania są w nim jednolite i narzucane odgórnie, a świadomość homogenicznych, czyli niezróżnicowanych jednostek roztapia się w świadomości ogólnej. Każde odstępstwo od przyjętych zasad, wzorów postępowania i wartości jest karane. Solidarność lub, inaczej mówiąc, więź społeczna ma tu charakter czysto mechaniczny.

Drugim typem jest społeczeństwo oparte na prawie kooperacyjnym (cywilnym, administracyjnym, handlowym), w którym życie zróżnicowanych jednostek zorganizowane jest przez podział pracy, ról i wartości. Specjalizacja i funkcje sprzyjają wykształceniu się odrębnych osobowości. Wymiana i współpraca są naturalne, a nawet konieczne. Powstająca w ten sposób solidarność między ludźmi ma charakter solidarności organicznej.

Społeczeństwo industrialne i społeczeństwo militarne

Herbert Spencer

R9EgBwppnqpUO1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Jego twarz jest owalna, oczy ciemne, brwi wyraziste. Mężczyzna ma widoczne głębokie bruzdy od nosa do ust. Jego włosy są lekko falujące, półdługie. Mężczyzna ma gęste bokobrody i brodę. Ubrany jest we frak.

Podstawą funkcjonowania społeczeństwa industrialnego (przemysłowego) jest zapewnienie możliwości spontanicznego dążenia do celów indywidualnych i przez to do pomyślności osobistej i społecznej. Zakłada decentralizację i samoregulację społeczną (zdolność jednostek tworzących społeczeństwo do samodzielnego i niezależnego działania), różnorodność przekonań i opinii, wielość stowarzyszeń, a zamiast konfliktu – współpracę międzynarodową, wielość ośrodków kierowniczych w państwie, wyłączenie spod kontroli społecznej dużej części działań jednostkowych, zamiast przymusu zewnętrznego – przymus wewnętrznych przekonań. Opiera się na ruchliwości, innowacyjności, dobrowolności umów między jednostkami.

Podstawą funkcjonowania społeczeństwa militarnego jest zorganizowane i świadomie narzucane dążenie do celów społecznych, którym podlegają cele indywidualne. Jest ono skoncentrowane na walce z innymi społeczeństwami. Ma jeden ośrodek kierowniczy podporządkowujący sobie wszystkie sfery życia społecznego, łączący w sobie władzę cywilną i wojskową, religijną i świecką, polityczną i gospodarczą. Podobnie jak w wojsku, wyznacza każdej jednostce ściśle określone miejsce w społeczeństwie. Narzuca kontrolę nad myślami i wierzeniami jednostek. Prawo nie służy w nim ochronie jednostek, ale utrwalaniu władzy.

Społeczeństwo arystokratyczne i społeczeństwo demokratyczne

Alexis de Tocqueville

R1NcZU86pZ80M1

Obraz przedstawia młodego mężczyznę, stojącego przy krześle. Mężczyzna ma bujne, falujące, ciemne włosy. Jego brwi są wyraziste, a oczy ciemne. Mężczyzna ma brodę. Ubrany jest w surdut. Stoi wspierając się o krzesło.

W społeczeństwie arystokratycznym jednostki znajdują się w zasadzie w takim położeniu społecznym, jak ich przodkowie. Podziały grupowe – stanowe, korporacyjne, klasowe – są w nim utrwalone, a przywileje tworzą nieprzekraczalne bariery nawet dla wybitnych jednostek. Istnieją w nim oczywiste podziały na grupy „wyższe” i „niższe”. Rola tradycji i autorytetu dla jego funkcjonowania jest niepodważalna.

Społeczeństwo demokratyczne to takie, w którym ludzie odwołują się nie do autorytetów, a wyłącznie do swojego rozumu jako podstawy służącej organizowaniu i funkcjonowaniu społeczeństwa. Jednostki nie dziedziczą więc w nim pozycji społecznej po swoich przodkach, lecz zdobywają ją wyłącznie dzięki indywidualnym talentom i umiejętnościom. Nie ma też w społeczeństwie żadnych przywilejów, jest ono w pełni egalitarne. Wszyscy mają możliwość awansu i doskonalenia się. W społeczeństwie tym panuje wiara w postęp całej ludzkości i powszechny humanitaryzm. Może mu jednak zagrażać dążenie zatomizowanych jednostek do władzy, dominacji i centralizacji. Jednostki i społeczeństwo mogą się przeciwstawiać tej tendencji przez tworzenie samorządów, stowarzyszeń, fundacji, które ograniczałyby te dążenia.

Jednostka w „społeczeństwie” czy w społeczeństwach: politycznym, religijnym, kulturowym i światowym

Florian Znaniecki

R1KGcbKrkWDh71

Zdjęcie przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz, krótko ostrzyżone włosy. Ma niewielkie wąsy. Jego oczy są osadzone blisko siebie, a nos wydatny. Mężczyzna ubrany jest w garnitur.

Zgodnie z tym stanowiskiem nie sposób mówić o społeczeństwie jako jedności. Istnieją tylko rozmaite grupy społeczne (krzyżujące się ze sobą w różny sposób), do których należą jednostki (ich członkowie) powiązane mniej lub bardziej ściśle, ale nietworzące dającej się łatwo zdefiniować całości. Wyróżnia się cztery ogólne typy społeczeństwa: polityczne, religijne, kulturowe i światowe (oraz dawne plemienne): ludzie mogą należeć równocześnie do wielu z nich w tym samym czasie.

Społeczeństwo zamknięte i społeczeństwo otwarte

Karl Popper

R1ZQoVhSZgjlC1

Zdjęcie przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz, rzadkie, siwe włosy. Na jego twarzy widoczne są liczne zmarszczki. Mężczyzna ubrany jest w koszulę i sweter, widzimy go stojącego na tle książek.

W społeczeństwie zamkniętym jednostka jest całkowicie podporządkowana kolektywowi rządzonemu w sposób niedemokratyczny. Miejsce człowieka w hierarchii społecznej jest określane przez tradycję lub/i władzę. Więzi łączące ludzi mają charakter kolektywistyczny (oparte są na wspólnocie rodowej, plemiennej, klasowej, narodowej). Społeczeństwo to przybiera magiczną, irracjonalną postawę wobec rygorystycznie przestrzeganych zasad, narzuconych praw czy zwyczajów. Operuje też jedną, jedynie słuszną ideologią, która nie pozostawia jednostce możliwości żadnego wyboru ideowego ani nie daje jej szansy na ponoszenie odpowiedzialności. Przejawów uznania dla takiego typu myślenia dopatruje się Popper m.in. u Platona, Hegla czy Marksa.

Społeczeństwo otwarte oparte jest na indywidualizmie i zasadzie wolności osobistej jednostki. Jest ona zdolna do odgrywania różnych ról społecznych, wybranych również przez siebie, za które ponosi odpowiedzialność. Podstawą organizacji społeczeństwa otwartego są zracjonalizowane zasady współpracy i wymiany. Władza staje się przedmiotem swobodnej rywalizacji jednostek i grup społecznych, a konflikt – naturalnym sposobem rozwiązywania problemów. Popper uznał przeobrażenie społeczeństwa zamkniętego w otwarte za jedną z największych rewolucji cywilizacji europejskiej.

Społeczeństwo obywatelskie: od Arystotelesa (koinonia politike), przez rzymskie societas civilis, do współczesnego społeczeństwa obywatelskiego

Funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego możliwe jest przy następujących warunkach:

Społeczeństwo obywatelskie tworzą niekontrolowane przez państwo, powstające dobrowolnie i oddolnie stowarzyszenia, fundacje i inne organizacje, które działają w sferze publicznej na rzecz realizacji podstawowych wolności indywidualnych, zbiorowych, a także przestrzegania zasad państwa prawa.

Organizacje, stowarzyszenia, fundacje działające w ramach społeczeństwa obywatelskiego nazywamy obywatelskimi organizacjami pozarządowymi.

W innym ujęciu społeczeństwo obywatelskie to trzeci sektor życia publicznego.

Pierwszy sektor to ten, w którym podmioty i cele są prywatne.

Drugi sektor to władza publiczna (rząd, prezydent, sejm, sądy, samorząd terytorialny). Podmioty i cele są w nim publiczne.

Trzeci sektor to społeczeństwo obywatelskie, w którym podmioty są prywatne (indywidualne lub zbiorowe: grupy), a cele – publiczne.

Można wyróżnić trzy rodzaje relacji między społeczeństwem obywatelskim a państwem:

Słownik