Nazwa „kras” pochodzi od chorwackiego słowa krš, które w naszym języku oznacza skałę lub kamień. W Polsce formy krasowe najłatwiej zaobserwować na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej. W wyniku procesu krasowieniakrasowieniekrasowienia skał przybierają one często niecodzienne i oryginalne kształty. Niektórzy uważają je za prawdziwe cuda natury.

Zjawiska krasowe

Woda to żywioł o wielkiej sile. Swoim działaniem, nawet powolnym, lecz systematycznym, potrafi zmienić powierzchnię skał. Przedostaje się do zagłębień i szczelin skalnych. Drąży je i rozpuszcza. Proces ten zachodzi nie tylko w sposób mechaniczny, ale jest również reakcją chemiczną. Woda zawierająca związki chemiczne (przede wszystkim dwutlenek węgla) reaguje ze składnikami skał. W wyniku chemicznego oddziaływania wody na skały zachodzą zjawiska krasowe. Wapienie, dolomity, gipsy i sole kamienne to rodzaje skał, które pod wpływem wody ulegają rozpuszczeniu. Najbardziej charakterystyczne formy krasowe tworzą się w skałach wapiennych. Wyróżnia się powierzchniowe oraz podziemne formy krasu.

W Polsce krainą geograficzną, na obszarze której możemy spotkać charakterystyczne skały wapienne i formy krasowe, jest Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska, zwana Jurą Krakowsko‑Częstochowską. Zajmuje ona teren pomiędzy doliną Warty pod Częstochową a doliną Wisły w okolicach Krakowa. Zbudowana jest przede wszystkim ze skał mezozoicznych (głównie wapieni) o łącznej grubości przekraczającej 400 metrów. Skały te osadziły się w zbiorniku morskim, który występował na tym terenie od dolnej jury do górnej kredy (185 do 65 mln lat temu). Najbardziej charakterystycznymi skałami Jury Krakowsko‑Częstochowskiej są białe i szare wapienie skaliste i płytowe pochodzące z górnej jury.

Poza Wyżyną Krakowsko‑Częstochowską formy krasowe można zaobserwować także w Tatrach Zachodnich, w wapiennych partiach Sudetów (np. Jaskinia Niedźwiedzia) i Gór Świętokrzyskich (np. Jaskinia Raj). W Niecce Nidziańskiej występuje natomiast kras gipsowy.

R1FPZ8lJqRVxm

Mapa Polski przedstawia występowanie wapieni w Polsce. Obszar kraju zaznaczony jest kolorem białym, morze, jeziora i rzeki kolorem niebieskim. Występowanie wapieni oznaczone jest czerwonymi punktami, które w największym skupieniu występują w południowej części kraju.

Jak powstają formy krasowe?

Obserwując proces rozpuszczania soli w wodzie, można zauważyć, że tworzy się roztwór, a następnie sól krystalizuje się ponownie podczas odparowania cieczy. A jak jest z wapieniami, w których tworzą się najbardziej charakterystyczne formy krasowe?

Wapień jest skałą zbudowaną głównie z węglanu wapnia, zawierającą także niewielki procentowo udział innych domieszek, zazwyczaj nieulegających rozpuszczaniu przez wodę (np. domieszki ilaste). Przeprowadzając podobne doświadczenie jak w przypadku soli, po wrzuceniu kawałka wapienia do wody stwierdzimy, że nic się z nim nie dzieje! Jak to możliwe, przecież wiemy już, że woda drąży skały. Tak, to prawda, jednak woda, która drąży skały, jest wodą atmosferyczną – deszczową. Woda deszczowa wnikająca w głąb ziemi pod względem chemicznym nie jest czysta. Są w niej pyły i dwutlenek węgla, który pobierany jest z powietrza, z pokrywy humusowej oraz podłoża skalnego. Dwutlenek węgla w kontakcie z wodą reaguje i tworzy kwas węglowy. Kwas ten styka się ze skałą wapienną i ją rozpuszcza.

Powstaje wtedy kwaśny węglan wapnia, inaczej dwuwęglan. Proces rozpuszczania skał przez wody powierzchniowe i podziemne to właśnie krasowienie.

Kwaśny węglan wapnia dość łatwo rozpuszcza się w wodzie i dalej jest rozprowadzany w postaci roztworu. Płynąc po powierzchni skał wapiennych, wnika w ich głąb wszelkimi znajdującymi się po drodze, najmniejszymi nawet spękaniami i szczelinami. Jest to proces chemicznego wypłukiwania głównego budulca skał wapiennych nazywany korozją. Przebiega w tzw. czasie geologicznym mierzonym tysiącami i milionami lat, a jego szybkość jest zależna od wielu czynników, z których najważniejsze to stężenie dwutlenku węgla w wodzie i temperatura wody. Wskutek rozpuszczania wapieni drobna sieć spękań i szczelin stopniowo coraz bardziej poszerza się, aż w końcu dochodzi do ich łączenia się i utworzenia systemu większych kanałów wypełnionych przepływającą pod ciśnieniem hydrostatycznym wodą. W miarę ich powiększania się wzrasta szybkość przepływu wody i w kształtowaniu szczelin podziemnych coraz większą rolę odgrywać zaczyna mechaniczne wymywanie materiału skalnego, czyli erozja.

W wyniku procesów krasowych powstaje charakterystyczny zespół rzeźby, wśród której można wyodrębnić formy krasu powierzchniowego oraz formy krasu podziemnego.

Do form krasu powierzchniowego możemy zaliczyć: żłobki krasowe, lejki krasowe, uwały, polja, ponory, ostańce krasowe, mogoty, jary krasowe oraz ospę krasową, wywierzyska, trawertyny, doliny krasowe.

Pod powierzchnią ziemi tworzą się formy krasu podziemnego: jaskinie, kominy i studnie jaskiniowe, syfony jaskiniowe. W jaskiniach, wskutek wytrącania się, powstaje szata naciekowa: stalaktyty (sopleńce) – wiszące u stropu jaskini; stalagmity – tworzące się na dnie jaskini; stalagnaty (kolumny jaskiniowe) – powstałe z połączenia stalaktytu i stalagmitu, draperie naciekowe – nacieki o różnych kształtach, przypominające najczęściej draperie lub firany; korytarze, groty, komnaty, sale, pieczary; makarony, galerie, perły jaskiniowe.

Powierzchniowe formy krasowe

Powierzchniowe formy krasowe powstają najczęściej na skutek rozpuszczenia skał przez wodę opadową. Łączność pomiędzy formami powierzchniowymi krasu i jego elementami podziemnymi zapewniona jest przez gęsty system szczelin i spękań. Te otwory decydują o przepuszczalności skał gipsowych, wapiennych i dolomitowych.

Powierzchniowymi efektami zachodzenia zjawisk krasowych są skałki na zboczach dolin, ostańce skalne, kotły zapadliskowe, leje krasowe i lejkowate zagłębienia terenu, w których dnie czasem znajduje się otwór podziemnej studni krasowej. Powstają na skutek wzmożonej infiltracji wody do kanałów podziemnych lub zapadania się stropów podziemnych próżni.

Woda opadowa, która trafia na powierzchnię podatną na rozpuszczanie, stopniowo rozszerza pionowe szczeliny skalne, w wyniku czego tworzą się studnie krasowe.

Czasami spotyka się półślepe dolinki wydrążone przez płynącą po powierzchni wodę. Zakończone są ponorem (potocznie: łykawki lub łykawice), czyli miejscem znikania rzeki lub potoku pod ziemią wskutek przechwytywania wód powierzchniowych przez systemy podziemnych kanałów krasowych. Formą odwrotną jest wywierzysko, którym woda wypływa z wnętrza skały, aby stać się strumieniem, potokiem lub rzeczką. Powierzchnia skał bywa pokryta drobnymi jamkami zwanymi ospą skalną lub żłobkami krasowymi.

R1YkWf9wSqnhD

Schemat przedstawia formy krasu powierzchniowego. Zobrazowany jest na nim wycinek terenu, na którym widoczne są podziemne i naziemne elementy. Poczynając od prawej strony jest to ponor – podziemny korytarz wydrążony przez wodę, która wpada w głąb ziemi na końcu koryta rzeki i łączy się z wodami podziemnymi. Dalej widać owalne zagłębienie podpisane jako uwał będący wynikiem połączenia kilku lejów krasowych. Kolejna forma terenu to zapadlisko krasowe, głęboki lej otoczony stromymi ścianami, utworzony w wyniku zapadnięcia stropu obszernej jaskini krasowej. Dalej znajduje się lejek krasowy, niewielki zagłębienie w ziemi. Obok umiejscowione jest polje: duże, kotlinowate zagłębienie o wyrównanym dnie, ograniczonym ze wszystkich stron wyraźnymi zboczami, a obok na całej długości przekroju znajduje się podłużny uskok podpisany jako żłobki i żebra krasowe. W pobliżu umieszczone jest wypełnione wodą wgłębienie – jezioro krasowe. Na skraju schematu przebiega rzeka rozpoczynająca się wywierzyskiem czyli źródłem krasowym zasilanym przez wody z ponoru. W lewym górnym rogu schematu umiejscowiony jest ostaniec krasowy - izolowane, stożkowe wzgórze o bardzo stromych, skalistych zboczach.

Żłobki krasowe

Na skutek rozpuszczenia skał wapiennych na dużych powierzchniach powstają formy o przebiegu zgodnym ze spadkiem danej powierzchni. Formy te nazywane są żłobkami krasowymi oraz żebrami krasowymi. Te bruzdy mogą osiągać głębokość do 2 m, szerokość do kilkudziesięciu centymetrów i długość do kilkunastu metrów. Pomiędzy żłobkami tworzą się ostre żebra krasowe, które są formami wypukłymi, rozdzielającymi sąsiednie żłobki krasowe. Połączenie wielu żłobków i żeber krasowych tworzy specyficzną powierzchnię nazywaną czasem „organami krasowymi”. Powstały one przez kierunkowe wymywanie stropowej powierzchni wapieni. Formy te w małej skali nazywa się ospą krasową (drobne zagłębienia na małej powierzchni).

R1OXXaIBfMX71

Fotografia przedstawia żłobek krasowy z żebrami krasowymi. Jest to ostro zakończona skała, która posiada regularne, podłużne wyżłobienia.

RjYSY8AfRUH7y

Fotografia przedstawia ospę krasową. Jest to powierzchnia skalna, na której stworzone są liczne, drobne zagłębienia poprzedzielane ostrymi grzbiecikami.

Kotły zapadliskowe i leje krasowe

Kotły zapadliskowe to wcześniejsze stadia w stosunku do lejów zapadliskowych. Powstają wskutek zapadania się stropów płytko położonych pieczar, głównie na obszarach zbudowanych z gipsów. Początkowo ich zbocza są urwiste i skaliste, a na dnie leżą zwały gruzu pochodzącego z rozkruszenia zapadniętego stropu. W pobliżu dna kotła spotyka się otwory prowadzące do podziemnych korytarzy oraz pieczar.

W wyniku rozpuszczania skał lub też na skutek zapadania się podziemnych komór powstają charakterystyczne, okrągłe zagłębienia terenu zwane lejami krasowymi. Są to zagłębienia tworzące się na powierzchni w miejscu poszczelinionym. Woda powierzchniowa wsiąkająca w tym miejscu w skałę, rozpuszcza ją intensywnie, tworząc owalne zagłębienie. Lejki krasowe mogą powstawać również wskutek zapadania się jaskiń. W miarę rozpuszczania przez wodę poszczególne leje krasowe powiększają się i łączą ze sobą. Różnią się one od studni krasowych tym, iż mają pochyłe ściany, które zbiegają się ku dołowi. Średnica lejów krasowych może wynosić kilkanaście metrów, a w niektórych przypadkach nawet więcej. Leje krasowe występują powszechnie na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej.

RyiJx7bhG8CHj

Fotografia przedstawia studnię krasową znajdującą się w Małych Karpatach. Jest to głęboka, pionowa dziura w skałach. Na jej brzegu ktoś stoi – na zdjęciu ujęte są trapery i nogawki spodni,

RSYQKoMlr8AMz

Fotografia przedstawia leje krasowe w pobliżu Morza Martwego. Są to zagłębienia tworzące się na powierzchni w miejscu poszczelinionym. Są wypełnione wodą, w tle znajduje się większy zbiornik wodny.

Jary krasowe

Są to głębokie doliny o bardzo stromych, często pionowych zboczach. U wylotu tych dolin powstają zwężenia o pionowych ścianach, tzw. bramy. Przykładem takiego jaru jest Wąwóz Kraków.

R1PAxpJ9EzjlF

Fotografia przedstawia jar krasowy - głęboką dolinę o bardzo stromych, często pionowych zboczach. Zbocza te w niektórych miejscach porośnięte są roślinnością, a na dnie doliny znajdują się głazy i pnie drzew. W tle widać spacerującą parę.

Uwały

Na skutek połączenia ze sobą kilku lejów krasowych powstają zagłębienia zwane uwałami. Są one mniejsze niż polja.

R1zlvESsjkgWf

Fotografia przedstawia uwał o średnicy ok. 1 km w chorwackim paśmie Welebitu. Jest to duże zagłębienie w terenie. W środku znajduje się polana otoczona lasami. Dookoła uwału znajdują się skaliste szczyty gór.

Polja

Dalsze zapadanie i łączenie ze sobą sąsiadujących lejów i uwałów prowadzi do powstania dużych obniżeń, tworząc rozległe kotliny zwane poljami. Są to rozległe zagłębienia powstałe na skutek całkowitego zniszczenia skał krasowiejących aż do poziomu wody gruntowej. Polja mogą zajmować powierzchnię od 2 do 200 km², a ich głębokość wynosi średnio od 100 do 800 m. Formy te powstają, gdy zapadnie się grunt nad powstałymi poniżej jaskiniami. Dna polji wypełnia materiał akumulacyjny. Najczęściej są to urodzajne namuły powstałe na skutek zalewającej je okresowo wodzie roztopowej. Płaska powierzchnia tych form otoczona jest skałami i wznosi się wysoko ponad szerokim dnem. Polja położone na wysokości zbliżonej do poziomu morza często ulegają zalewaniu. Występują tam regularne powodzie. Czasem na powierzchni polji tworzą się jeziora.

R59tRuyJbolZo

Fotografia przedstawia Polie Gacko położone w Chorwacji. Jest to rozległa dolina z polami, łąkami i drzewami, na skraju otoczona wzgórzami.

Ponory

Na obszarach krasu powierzchniowego często występują ponory, czyli otwory szczelinowe wydrążone przez wodę. Do ponorów wpływają wody powierzchniowe (najczęściej rzeki pod powierzchnię ziemi). Ponory występują w Polsce w Górach Świętokrzyskich, w Dolinie Suchej Wody w Tatrach, a także na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej. Ponory sprawiają, że część wód rzeki, która ma swój początek na obszarach nieprzepuszczalnych, z chwilą gdy wpłynie na obszar krasowy, wpływa do systemu komór. Dzięki działalności ponorów część wód powodziowych wnika w głąb obszaru krasowego, zmniejszając tym samym zagrożenie powodziowe. Obniżenia krasowe często łączą się ze sobą i przybierają formy wydłużonych dolin krasowych, zamkniętych wysokimi ścianami skalnymi.

R6WmR7VnZ2j5P

Fotografia przedstawia ponor - otwór szczelinowy wydrążony przez wodę. Jest to duża dziura w skale, do której wpływa woda. Na tle skały stoi kilkunastoosobowa grupa ludzi.

Wywierzyska

Wody płynące dolinami w utworach wapiennych wypływają często z wywierzyska, czyli wypływu podziemnego strumienia, potoku bądź rzeki na powierzchnię obszaru krasowego. Wywierzysko jest to więc źródło krasowe. W Dolinie Kościeliskiej w Tatrach można podziwiać Lodowe Źródło, gdzie wypływa woda krasowa znajdująca się w obrębie Czerwonych Wierchów. Największe na świecie wywierzysko znajduje się we Francji w miejscowości Vaucluse. Na wiosnę wskutek roztopów w ciągu jednej sekundy wypływa tam 200 m³ wody. Od nazwy tego miejsca wywierzyska nazywa się także niekiedy źródłami wokluzyjnymi. Czasem zdarza się, że rzeki znikają w ponorach, płyną podziemnymi kanałami przez wiele kilometrów, a następnie wydostają się na powierzchnię w postaci wywierzyska.

R1OS5kjq0JGgb

Fotografia przedstawia wywierzysko Lodowe Źródło w Dolinie Kościeliskiej, w Tatrach Zachodnich. Na zdjęciu znajduje się woda płynąca po kamienistym dnie. W wodzie rosną gdzieniegdzie rośliny.

Ostańce krasowe i mogoty

Ostańce krasowe to wyniesienia i skałki wapienne przyjmujące kształt maczug, iglic, baszt (np. Maczuga Herkulesa); wznoszą się ponad powierzchnię terenu, świadczą o dawnym zasięgu skał.

Mogoty to kopulaste wyniesienia o dużych rozmiarach i stromych stokach, ostańce skalne o wysokości do kilkuset metrów, pochodzące z rozczłonkowania grzbietu górskiego. Mogoty powstają na skutek bardzo intensywnego krasowienia zachodzącego w obszarach o bardzo ciepłym i wilgotnym klimacie. Można je spotkać m.in. w południowo‑wschodniej Azji (głównie w Chinach i Wietnamie), a także na Kubie i Jamajce.

RlK54AJO6QHqy

Fotografia przedstawia ostaniec u podnóży ruin zamku w Mirowie, w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Jest to pojedyncza skała w kształcie zbliżonym do walca, ze stromymi skalnymi ścianami i płaskim szczytem porośniętym roślinnością.

RxaTNg0SXnSAk

Fotografia przedstawia mogoty w zachodniej Kubie, czyli kopulaste wyniesienia o dużych rozmiarach i stromych stokach. Otoczenie tej formacji skalnej porasta tropikalna roślinność.

Słownik