Początki filozofii – po co w ogóle powstała?

RKILaaMq7pOOK1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego głowie widoczny jest turban. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma duży nos. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Jak wiemy, początek filozofii przypada na VII wiek przed Chrystusem, a więc moment, gdy kultura grecka okazuje się najsilniejszą cywilizacją basenu Morza Śródziemnego. Wcześniej miał miejsce okres zwany przez historyków „wiekami ciemnymi”, a więc czasami, z których nie zachowały się żadne materiały pisane, a materialnych dóbr kultury przetrwała szczątkowa ilość. Po jego zakończeniu, czyli około roku 800 p.n.e., Grecja niespodziewanie okazuje się kulturalną potęgą.

Grek czasów poprzedzających wieki ciemne był koczowniczym nomadem, stopniowo odbijającym południe Półwyspu Bałkańskiego, zaś Grek czasów po okresie wieków ciemnych okazuje się światłym, dostojnym przedstawicielem antyku. W greckich polis dominuje jedna, rozbudowana mitologia. Panuje jeden, acz podzielony na różne dialekty, język. Wyznaje się lokalne i ogólne kulty religijne,  a utwory Homera są powszechnie znanym zbiorem zasad moralnych. Rozpoczyna się okres wielkiej kolonizacji.

Zadajmy więc pytanie: dlaczego akurat wtedy dochodzi do inicjacji filozofii? Odpowiedź na nie jest banalnie prosta: z konieczności. Już moment jej powstania doskonale udowadnia tezę, że filozofia każdego okresu historycznego jest dla niego czymś niezbędnym, a powstaje z oczywistych potrzeb intelektualnych ludzi tego właśnie okresu.

Postawmy się bowiem w sytuacji Greka, który reprezentuje wysoko rozwiniętą cywilizację VIII czy VII w. p.n.e. Niezależnie od stopnia posiadanej wiedzy jest reprezentantem potężnej kultury, w której mitologiczne tłumaczenie świata i zjawisk na nim zachodzących przestaje zaspokajać jego potrzeby. Wyjaśnianie piorunów gniewem Zeusa czy migracji Słońca na niebie poprzez zaprzęg Apolla, nie jest już dogmatem wiary, lecz zwykłą symboliką i – niestety – wyrazem przebrzmiałego światopoglądu.

R12A77Sq9Jnw51

Rysunek przedstawia rzeźbę popiersia mężczyzny. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczne są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest owalna. Mężczyzna ma wydatny nos, wysokie czoło i wyraziste brwi. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Oczywiście Grecy nie laicyzują się poprzez porzucanie swej religii, po prostu oprócz wiary zaczynają potrzebować także wiedzy. Z drugiej strony pragną wiedzy praktycznej, „życiowej”, którą można posługiwać się na co dzień. Nie chodzi tu bynajmniej o wiedzę dotyczącą praktycznych rzemiosł – wszak każdy Grek wie, jak wykonywać swoją pracę. Brakuje mu wiedzy praktycznej, która będzie mu przydatna na co dzień, a nie tylko w pracy.

Kiedy religia przestaje wystarczać, a nauka jeszcze nie istnieje, Grecy dokonują fenomenalnego odkrycia – tworzą filozofię. Można się naigrywać, że pierwsze jej twierdzenia były banalne, że Tales stwierdził, iż woda stanowi archearchearche świata, a z kolei Anaksymander, że jest nim powietrze. Jednak prawda jest taka, że w czasach, o których mówimy, tworzenie nawet tak prostych koncepcji oznaczało intelektualną rewolucję, a żeby do niej doprowadzić, trzeba było być prawdziwym geniuszem.

Początki sofistyki – komu była potrzebna?

R1SIu552xJj7a1

Obraz przedstawia grupę mężczyzn w lesie. Jeden z nich stoi i przemawia. Pozostali siedzą. Jeden z nich związuje ze sobą gałęzie.

Można powiedzieć, że pojawienie się sofistykisofistykasofistyki było logicznym następstwem rozwoju filozofii. Bowiem dzięki jońskim filozofom przyrodyjońska filozofia przyrodyjońskim filozofom przyrody nauczyła się ona rozważać zagadnienia fizyczne, zaś dzięki materialistom pokroju Demokryta – analizować mechanizmy, jakimi rządzi się świat, i badać przemiany, jakie w nim zachodzą. Przesunięcie punktu ciężkości z badania otaczającego nas świata na człowieka, który w nim żyje, wydaje się więc logicznym, wręcz koniecznym następstwem jej rozwoju. Nie jest to jednak jedyna przyczyna takiego obrotu spraw.

W V w. p.n.e. filozofia, uprawiana dotąd głównie w greckich koloniach, na dobre rozgościła się w Atenach. Równocześnie rozpoczął się okres greckiej kultury, który  możemy nazwać „antycznym oświeceniem” czy „antycznym humanizmem”. W takim kontekście filozoficzne rozważania zagadnień dotyczących człowieka okazują się spełnieniem kolejnej intelektualnej potrzeby przedstawicieli tej epoki.

Jak wiemy, sofiści byli płatnymi nauczycielami, którzy mieli przysposobić polityków, oratorów, sędziów czy urzędników do pracy publicznej. Jak się jednak okazuje, ich działalność wywarła o wiele większy wpływ na przedstawicieli swego czasu, bowiem jako pierwsi rozpoczęli filozoficzny namysł nad zagadnieniami etycznymi, tłumaczyli, jak powinniśmy postępować na co dzień, a także – dlaczego to właśnie człowiek jest miarą wszechrzeczy. Ten filozoficzny antropocentryzm rozkwitł dzięki sofistom.

Filozofia hellenistyczna – dlaczego była niezbędna?

RWj010MuBiYtq1

Ilustracja przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna stoi, jest ubrany w togę. Ma gęstą brodę z wąsami oraz lekko kręcone włosy. Ma na głowie czapkę.

Wspomnieliśmy o znaczeniu przemian społecznych, politycznych i kulturowych w  kontekście samego powstania filozofii. Powiedzieliśmy o zmianie intelektualnych potrzeb Greków jako o czynniku, który wymusza konkretne zmiany w jej rozwoju. Podajmy więc także przykład tego, jak wielkie tragedie dziejowe mogą wpłynąć na wyznaczenie nowych kierunków filozoficznego namysłu.

W IV w. p.n.e. Grecy ulegają macedońskiej ekspansji, a data bitwy pod Cheroneą (338 r. p.n.e.) uznawana jest za symboliczny koniec greckiej niepodległości i zastąpienia kultury helleńskiej przez kulturę hellenistyczną.

Znów postawmy się w sytuacji przeciętnego Greka. Dotąd żył w swym państwie‑mieście, w pełni utożsamiając się z jego kulturą, polityką i bieżącymi sprawami. Żył dla swego polis i z poczuciem, że wespół z innymi obywatelami współtworzy własne państwo‑miasto.

Uważał się za przedstawiciela najlepszej cywilizacji, przez co jego rozumienie polityki zagranicznej było dwojakiego rodzaju – jako relacji z innymi państwami‑miastami i ich koloniami, które przecież wchodzą w obręb tej samej kultury, jak i relacji z kulturami innymi, zewnętrznymi, którym sporo brakuje do greckiej doskonałości.

R1FCYGfpGdtmA1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczne są liczne, poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma zapadnięte oczy. Jego włosy są krótkie, przylegają do głowy. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Utrata suwerenności, wymazywanie granic pomiędzy konkretnymi polis, włączenie całej Hellady w obręb macedońskiego imperium i coraz większe wpływy kultur wschodnich doprowadziły do zniszczenia greckiego światopoglądu. Grek poczuł się zagubiony, totalnie nie gotowy na wielkie zmiany, którym musiał teraz stawić czoła. Jego świat zmienił się w sposób drastyczny i wymagał nowego, odpowiedniego podejścia. Za tymi przemianami musiała nadążyć filozofia, aby pomóc Grekowi odnaleźć się w nowej sytuacji społeczno‑politycznej i kulturowej.

Odpowiedź przyszła dość szybko, a objawiła się w naukach trzech odmiennych ruchów filozoficznych. Stoicy nauczali zasady niewzruszoności, wyobcowania, zamknięcia się we własnym wnętrzu, w którym człowiek, wyrzekając się wszelkich emocji i uczuć, może znaleźć spokój i zgodę z samym sobą.

Rq1UvAkMSEB5a1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma wydatny nos i wysokie, zmarszczone czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Epikurejczycy głosili umiarkowany hedonizmhedonizmhedonizm, a więc przekonanie, w myśl którego człowiek żyje jedynie po to, by odczuwać przyjemność. Nie chodziło im jednak o to, aby rzucić się w  wir hulaszczego i  i ekstatycznego życia, lecz o to, aby skupiać się na zaspokajaniu tylko potrzeb podstawowych, niezbędnych do życia, a przy tym cieszyć się nimi w ciszy i  i spokoju.

Jeszcze inne rozwiązanie zaproponowali sceptycy. W ich mniemaniu cały świat jest dla człowieka niepoznawalny – zmysły mamią nas nieustannie, a rozum nie jest w  stanie wyciągać z ich doświadczeń niepodważalnych wniosków. Powinniśmy zatem wyzbyć się wszelkich przekonań, darować stawianie jakichkolwiek tez i wieść życie niewzruszone. Co nader istotne i dobrze widoczne, trzy wspomniane tutaj nurty filozoficzne, pomimo kreowania skrajnie odmiennych postaw życiowych, posiadały pewien wspólny mianownik. Było nim przekonanie, że w obliczu konfrontacji ze światem człowiek musi być istotą zdystansowaną, że życie szczęśliwe i rozsądne zawsze powinno polegać na daleko idącej niezależności względem rzeczywistości i tego, co nas spotyka.

Słownik