Narodziny i założenia socrealizmu

RwTEJhq7aXde91

Zdjęcie przedstawia plakat. Są tu ukazani ludzie stojący w małych grupkach. Mężczyźni i kobiety ubrani są w zimowe płaszcze, na głowach maja czapki. Ludzie czytają gazety. W tle znajduje się zimowy krajobraz, ziemia i drzewa pokryte są śniegiem. Na plakacie znajdują się napisy w języku rosyjskim.

Socrealizmrealizm socjalistyczny, socrealizmSocrealizm w sztuce narodził się w 1934 roku w Związku Sowieckim, a następnie rozprzestrzenił się na inne kraje, znajdujące się pod wpływem ZSRS. Otrzymał oficjalny status podstawowej i jedynej metody twórczości artystycznej, a zarazem stał się propagandowym narzędziem partii komunistycznej. Władza oczekiwała od artystów twórczości popularnej, prostej w przekazie, która stanie się narzędziem indoktrynacji. Intencją przywódców było zniszczenie kultury wysokiej, stworzenie opozycji dla rozwijającej się w tym czasie awangardyawangardaawangardy rosyjskiej, która sprawiała trudność niewykształconym politykom.

Programowo socrealizm był wewnętrznie sprzeczny i niekonsekwentny, pomimo ambicji stworzenia spójnych założeń. Podobnie jak komunizmkomunizmkomunizm, opierał się na koncepcji utopijnej. Teoretyczne podwaliny, ustanowione przez publicystów i estetyków związanych z ruchem socjalistycznym i komunistycznym, pełniły rolę instrumentalną. Służyły sprawdzeniu ideologicznej poprawności dzieł oraz uległości twórców wobec władzy (kryterium partyjności). Socrealizm wdrażano poprzez napastliwe kampanie krytyczne oraz zwalczanie ruchów awangardowych i eksperymentalnych.

Główne hasła realizmu socjalistycznego:

• zgodności wizji świata z ideologicznymi tezami marksizmu, 

• komunikatywności formy, 

• witalizm oraz optymistyczna wizja ludzkiej siły i pracy, 

• uprzywilejowanie tematyki pracy, walki klasowej i tradycji ruchu robotniczego,

• niechęć do indywidualizmu oraz apoteoza kolektywizmu i działania na rzecz wspólnoty.

Realizm socjalistyczny spowodował ponad półwieczną izolację środowisk artystycznych ZSRS i destrukcję dawnych tradycji artystycznych. Sztuka realizmu socjalistycznego w Polsce oparta była na kanonach socrealizmu sowieckiego, ale dopasowała się do lokalnych możliwości i warunków. Jego kres jako obowiązującej doktryny artystycznej, przyniósł w Polsce okres odwilży i przemian po roku 1956. 

Architektura „socjalistyczna w treści, narodowa w formie”

W historii polskiej architektury lat 1945–1989 odrębnym rozdziałem stał się socrealizm. Lata te pokrywają się z okresem stalinowskim i panowaniem komunizmu w Polsce. Na projektowanie architektoniczne narzucone zostały konkretne wymogi, a  pełna kontrola reżimu nad architektami została zdobyta na przełomie lat 40. i 50., gdy stali się oni pracownikami państwowych biur projektowych. Podstawą architektury czasów komunizmu były projekty typowe. W duchu treści socjalistycznej ujednolicono warunki mieszkaniowe, a tereny dawniej dostępne tylko dla zamożnej ludności, zastąpiono osiedlami robotniczymi. W myśl narodowej formy nawiązywano do historycznych zasad kompozycji i elementów ozdobnych – w Polsce głównie do klasycyzmu. Decyzja o ostatecznym kształcie budowli należała do najbardziej wpływowych architektów. Dodatkowo większą szansę na przyjęcie jednego z konkurencyjnych projektów miał ten, który był przedstawiony językiem nowomowynowomowanowomowy.

R11mkWbDRP9xC

Zdjęcie przedstawia ścianę bloku, na którym znajduje się mural. Przedstawia on trzech mężczyzn. Dwóch z nich jest w strojach robotników, trzeci w stroju chłopskim. W tle, za mężczyznami znajduje się fabryka.

R16oJwJxvht381

Zdjęcie przedstawia duży budynek z okazałymi, okratowanymi wejściami oraz długą kolumnadą.

Obok osiedli mieszkaniowych zauważalnym elementem architektury socrealizmu były budowle prestiżowe. Akcje wznoszenia obiektów tego typu uznawano za priorytetowe, przez co straciły nieco na znaczeniu, ponieważ powstawało ich zbyt wiele. Przykładami są gigantyczne obiekty, takie jak budynki dworców kolejowych w Warszawie i Katowicach, Trasa Łazienkowska czy nieukończony przez wiele lat wieżowiec Naczelnej Organizacji Technicznej w Krakowie (przebudowany i ukończony dopiero w 2020 roku). Niemal na każdym kroku, nawet w średniej wielkości miastach, napotykano pomniki wzniesione ku czci Armii Radzieckiej. Przeprowadzano także prestiżowe akcje na wielką skalę, jak na przykład „zbudowanie tysiąca szkół na Tysiąclecie”. Za pośrednictwem tego typu akcji powstawały obiekty o ponadprzeciętnym standardzie i o większej wartości estetycznej, w kontraście do niektórych osiedli mieszkaniowych, których stan niekiedy od nowości był dramatyczny. Za tę sytuację nie odpowiadali architekci, lecz niewydolność budownictwa. Zadania zbytnio odbiegały od możliwości ich realizacji. Czasami, by ograniczyć koszty, rezygnowano z wykończenia elewacji budynków, a to prowadziło do dalszych problemów.

R9kfrQwii3FYa

Zdjęcie przedstawia panoramę miasta z lotu ptaka. Na pierwszym planie znajduje się osiedle złożone z bloków mieszkalnych. Pomiędzy nimi znajdują się liczne drzewa.

R6CjcetNCpTmn1

Zdjęcie przedstawia modernistyczny budynek kościoła. Jest on owalny, z nierównym dachem. Na przedzie znajduje się wysoki krzyż. Budynek jest otoczony drzewami.

Osobliwą sprawą było budownictwo kościelne w latach 1945–1989. Pomimo że miasto socrealistyczne, zgodnie z doktryną komunizmu, z założenia miało być miastem całkowicie ateistycznym, począwszy od lat 70. doszło do eksplozji budownictwa sakralnego. Na architekturę kościołów istotny wpływ miały nie tylko ogólne warunki funkcjonowania w komunistycznym systemie, lecz także nastroje panujące wśród społeczeństwa. Stawiano kościoły jak największe, zdolne pomieścić dużą liczbę wiernych. Mieszkańcy skupiali się na staranności przy ich budowie ze względów religijnych, ale też dlatego, że była to szansa na kształtowanie części rzeczywistości niezależnie od systemu. Charakterystyczny jest wygląd kościołów tego okresu. Nie były one w stanie zdominować wielkich blokowisk, ale zdołały jednak w pewien sposób je przyćmić. Ich kształty były oryginalne, a jakość materiałów, jak na tamte czasy, bardzo dobra.

Jak namalować socrealistyczny obraz?

Dla malarstwa i rzeźby kluczową postacią był ideowy przywódca, a tłem budowa socjalizmu, w przyszłości komunizmu, przedstawianego jako ustrój idealny i szczytowy etap w rozwoju ludzkości. Tematyka dzieł była zatem mocno ograniczona. Przedstawiano głównie portrety przywódców, wizerunki pracy i życia ludu, sceny batalistyczne. Ważną cechą było realistyczne odwzorowanie świata kształtujące masowe wyobrażenie rzeczywistości.

R1HgfBmdA9SeX

Obraz przedstawia grupę ludzi, kobiet i mężczyzn idących przed siebie i niosących flagi ZSRS i innych państw. Wśród idących są kobiety i mężczyźni ubrani w mundury żołnierskie, stroje robotnicze i chłopskie. Pochód niesie duży portret Józefa Stalina.

R1eBJBJB2iV1B1

Obraz przedstawia starszą kobietę w chuście na głowie. Kobieta uśmiecha się szeroko. Ubrana jest w bluzkę i spódnicę. Pod pachami trzyma dwie olbrzymie dynie. Za jej plecami znajduje się drewniany płot.

Niewiele obszarów socrealistycznego malarstwa pozwalało na indywidualną, twórczą interpretację. Mimo tego artyści próbowali nieco polemizować z narzuconymi normami oraz wytycznymi. Nasycenie ideologiczne wyznaczało liczbę i układ postaci w obrazie, charakter ich artystycznej interpretacji, format płótna, było nieprzyjazne wyjątkowości.  Programy artystycznych uczelni tamtego czasu uwzględniały przede wszystkim studium z natury (studium podstawowe) – rysunek i malarstwo postaci ludzkiej, martwej natury, pejzażu i wnętrza oraz kompozycję (studium zasadnicze) – rozwijającą obrazowe myślenie w zakresie tworzenia dzieł sztuki wychowujących ideowo społeczeństwo. Odżegnywano się zupełnie od studiowania cech indywidualnych postaci na rzecz wybierania modeli o „pozytywnych cechach nowego człowieka”. W studium z natury chodziło zaś o schemat. Dotąd znane przedstawianie martwej natury jako owoców, talerzyków, kwiatów itp. zastąpiono elementami ekwipunku żołnierskiego, cegłami, narzędziami i innymi przedmiotami znajdującymi się w warsztacie lub stodole. W obrazach nie mógł też dominować żaden motyw plastyczny, najważniejsze było wyeksponowanie fabuły.

Tytułowanie obrazu także nie było pozostawione artyście w dowolności:

Mimo rygorystycznych zasad narzuconych sztuce, powstało sporo dzieł o wysokiej wartości artystycznej. W późniejszym okresie trwania socrealizmu pojawiały się też próby przemycania pewnych cech postimpresjonizmu, kubizmu lub kapizmu.

Słownik