Miejsce krajobrazu bagienno‑łąkowego w typologii krajobrazu

Podobnie jak krajobraz leśny, krajobraz bagienno‑łąkowy według typologii Chmielewskiego należy do grupy krajobrazów przyrodniczych. W zestawieniu wyróżnia się typ krajobrazów bagienno‑łąkowych, głównie bezleśnych, który dzieli się na następujące podtypy:

• z udziałem ekstensywnie użytkowanych łąk selernicowychłąka selernicowałąk selernicowych wilgotnych (ryc. 2) – są to krajobrazy przyrzeczne, związane z dolinami dużych i średnich rzek, w których dominują zbiorowiska roślinne nieleśne charakterystyczne dla siedlisk wilgotnych i bagiennych; głównie wiążą się z użytkowanymi łąkami, w drugiej kolejności – z torfowiskami i szuwarami lub turzycowiskami; występują także w starorzeczach i innych obniżeniach trwale lub czasowo wypełnionych wodą; ich stałym elementem są różnej wielkości powierzchnie wilgotnych zarośli i lasów łęgowych oraz olsów; niewielkie obszary są użytkowane rolniczo; rzadka sieć osadnicza;

• z dominacją szuwarów i turzycowisk (ryc. 3) – są to krajobrazy przyjeziorne, z dużym udziałem zbiorowisk roślinnych nieleśnych charakterystycznych dla siedlisk wilgotnych i bagiennych, głównie szuwarów i turzycowisk, rzadziej torfowisktorfowiskotorfowisk i słabo użytkowanych łąk; występują także w obniżeniach trwale lub czasowo wypełnionych wodą; porośnięte wilgotnymi zaroślami i olsami; niewielkie powierzchnie są użytkowane rolniczo; rzadka sieć osadnicza;

• z udziałem nadmorskich łąk słonolubnychłąka słonolubnałąk słonolubnych – są to zbiorowiska roślinne nieleśne charakterystyczne dla siedlisk wilgotnych i bagiennych, słabo użytkowane, z wyraźnym udziałem nadmorskich łąk słonolubnych; typowe obniżenia trwale lub czasowo wypełnione wodą, często słonawą; występują tu różnej wielkości powierzchnie wilgotnych zarośli; niewielkie powierzchnie są użytkowane rolniczo; rzadka sieć osadnicza;

• z dominacją torfowisk niskichtorfowisko niskietorfowisk niskich (ryc. 4) – są to zbiorowiska roślinne nieleśne siedlisk wilgotnych i bagiennych na rozległych równinach bagiennych; występują na nich też wilgotne zarośla i lasy łęgowe oraz olsy; niewielkie powierzchnie są użytkowane rolniczo; rzadka sieć osadnicza;

• z udziałem torfowisk wysokichtorfowisko wysokietorfowisk wysokich (ryc. 5 i 6) – są to krajobrazy zlokalizowane w obniżeniach i kotlinach, w których dominują zbiorowiska roślinne nieleśne siedlisk wilgotnych i bagiennych z udziałem torfowisk wysokich; występują tu także różnej wielkości powierzchnie wilgotnych zarośli i lasów; niewielkie powierzchnie są użytkowane rolniczo; rzadka sieć osadnicza.

Ponadto krajobrazy bagienno‑łąkowe występują w tej klasyfikacji w grupie krajobrazów przyrodniczo‑kulturowych, w której w typie krajobrazów wiejskich (rolniczych) wielokrotnie wskazuje się nieużytki bagienne jako udział innych form pokrycia terenu.

Obszary bagienno‑łąkowe w Polsce

Krajobrazy bagienno‑łąkowe powszechnie zwane są mokradłami. W poniższej tabeli zaprezentowano udział różnych typów mokradeł (torfowisk i mokradeł nietorfowych) w Polsce z podziałem na strefy morfogenetyczne. Jak można zauważyć, ogółem zajmują one 13,9% powierzchni Polski, z czego 4% stanowią torfowiska, a 9,9% mokradła nietorfowe.

R1LjTYzxsHmCM

Grafika przedstawia tabelę na temat mokradeł w strefach morfogenetycznych Polski. Występują trzy strefy morfogenetyczne: młodoglacjalna o udziale w powierzchni Polski rzędu 11%, staroglacjalna – 19,4%, wyżynno‑górska – 10,7%. Ogółem w Polsce mokradła zajmują 13,9% powierzchni, torfowiska niskie 3,7%, przejściowe 0,1%, wysokie 0,2%, a mokradła nietorfowe 9,9%. W strefie młodoglacjalnej torfowiska niskie zajmują 5,3%, przejściowe - 0,2%, wysokie - 0,4%, a mokradła nietorfowe 5,2%. W strefie staroglacjalnej torfowiska niskie zajmują 4,2%, przejściowe – 0,1%, wysokie – 0,1%, a mokradła nietorfowe – 15,1%. W strefie wyżynno‑górskiej torfowiska niskie zajmują 0,9%, przejściowe 0,1%, wysokie 0,1%, a mokradła nietorfowe 9,6%.

Wśród torfowisk największy udział mają torfowiska niskie (3,7% powierzchni Polski).  W Polsce duża część torfowisk została albo zmeliorowana, albo uległa znacznej eutrofizacji. Rozmieszczenie torfowisk w Polsce pokazuje ryc. 1.

Przykłady krajobrazów bagienno‑łąkowych zostały pokazane na kilku kolejnych rycinach (2–6). Pierwsza z nich przedstawia przykład krajobrazu ekstensywnie użytkowanych łąk selernicowych wilgotnych w dolinie rzeki Warty, w jej ujściowym odcinku do Odry, na wschód od miejscowości Kostrzyn. Warta płynie tu ze wschodu na zachód i widoczna jest na zdjęciu jako obiekt liniowy o barwie szarobrunatnej. Ponadto w południowo‑wschodniej części zdjęcia widać rzekę Postomię (A). Obszar doliny na południe od Warty (Rezerwat Słońsk) jest zalany wodami Warty oraz Postomii. Na północ od Warty widać obszar Polderu Północnego, odgrodzonego od rzeki wałem przeciwpowodziowym (B). Polder jest płaską powierzchnią pociętą gęstą siecią rowów melioracyjnych łączących się z kanałem głównym, który następnie łączy się w północnej części zdjęcia ze Starą Wartą (C).

RAtD17su0M2fO

Ilustracja przedstawia zdjęcie satelitarne na park Narodowy „Ujście Warty”. Widoczna jest rzeka, pola uprawne, lasy.

Przykład zarastającego jeziora pokazuje ryc. 3. Jest to jezioro Druzno. Rozwinęły się tam bagienne lasy olchowe (na zdjęciu: barwy zielonawobrązowe, drobnoziarnista struktura). W południowej części jeziora dominują szuwary oraz turzyce, miejscami zarastające lasami bagiennymi (różne odcienie brązów i zieleni).

RwctmZ7rSfvkD

Ilustracja przedstawia turzycę sztywną. Jest to roślina przypominająca wyglądem trawę łąkową.

RI4PapQFKwo4K

Ilustracja przedstawia zdjęcie satelitarne na szuwary jeziora Druzno. Widoczne są pola uprawne, łąki, obszary bagienne.

Rycina 4 pokazuje torfowisko niskie na zarastającym jeziorze na Pojezierzu Sejneńskim. Kompleks torfowisk rozwinął się w wypłyconej zatoce jeziora Zelwa, położonego w północnej części Puszczy Augustowskiej. Bagna natomiast powstały na cyplu Mielubagno (A), obecnie w dużej części zarastającego drzewami i krzewami. Złoża gytii oraz torfu w zatoce odkładały się wokół wysp (B) obecnie porośniętych lasem. Ciemna barwa roślinności to torfowiska (C) porośnięte przez turzyce.

RnnryoncyDEFv

Ilustracja przedstawia zdjęcie satelitarne na torfowiska niskie Seklis. Widoczne są obszary bagienne, lasy, gospodarstwa domowe.

Rycina 5 ukazuje jedno z najlepiej zachowanych torfowisk wysokich w Polsce. Bagno Kusowo należy do typu bałtyckiego, czyli torfowisk rozwijających się w warunkach wysokich opadów związanych z mezoklimatem Morza Bałtyckiego. Z reguły mają one kształt zbliżony do okręgu, przy czym centralna część, wyniesiona najwyżej, jest bezleśna, podobnie jak zbocza takiej kopuły. Na jej szczycie, gdzie na początku XX w. wykopano rowy melioracyjne, warunki siedliskowe zmieniły się na tyle, że luźny dotąd drzewostan sosnowy zagęścił się, a powierzchnia samego bezleśnego torfowiska zmniejszyła się. Na skraju otwartych powierzchni odnaleźć można płytkie zbiorniki wodne. Torfowisko ma charakter mszaru z kompletem gatunków charakterystycznych dla tego typu siedlisk.

R10KFPSbx9aD0

Zdjęcie przedstawia mszar torfowiskowy. Jest to roślina rosnąca na terenach podmokłych. Ma różne barwy – od koloru jasnozielonego przez żółty aż do czerwonego.

RRUjSuCw9hn2G

Ilustracja przedstawia zdjęcie satelitarne na torfowiska wysokie - Bagno Kusowo. Można rozpoznać tereny podmokłe oraz roślinność bagienną.

Rycina 6 przedstawia górskie torfowisko wysokie pod Zieleńcem w Górach Bystrzyckich w polskich Sudetach. Część północna otoczona jest lasami i wypiętrzona w kopułę. Jasne barwy w obrębie bagna to bezleśne powierzchnie mszaru torfowiska wysokiego. Występuje tu m.in. brzoza karłowata, którą w Polsce można znaleźć jeszcze tylko w dwóch miejscach. Ciemniejsza barwa to luźne zadrzewienia brzozy i sosny, w tym sosny błotnej, które występują na większości omawianego obszaru, zaś na obrzeżach torfowiska można zauważyć zadrzewienia świerkowe. W obrębie bagna widoczne są małe zbiorniki wodne powstałe na skutek erozji powierzchni torfowiska.

RqmSER66lqWTK

Zdjęcie przedstawia brzozę karłowatą. Jest to roślina rosnąca na terenach podmokłych. Ma drobne jasnozielone listki z czerwoną obwódką rosnące na grubszych gałązkach.

R1bv1BR9tT1Nm

Ilustracja przedstawia zdjęcie satelitarne na torfowisko pod Zieleńcem. Można rozpoznać tereny podmokłe oraz roślinność bagienną.

Zaburzenia krajobrazu bagienno‑łąkowego

Mimo ochrony rezerwatowej torfowiska podlegają często niekorzystnym wpływom – poziom wód gruntowych obniża się, co sprzyja przyspieszonemu rozwojowi drzew. Przykład można zaobserwować na ryc. 7. Znajduje się na niej mszar torfowiska przejściowego położonego w krajobrazie rolniczym, łąkowo‑pastwiskowym, w pobliżu Chorzeli na Kurpiach. Znajduje się on w płytkim, bezodpływowym zagłębieniu. Cechy torfowiska wskazują, że jest ono zasilane zarówno wodami opadowymi, jak i podziemnymi, a jego powstanie związane jest z ewolucją od torfowiska niskiego, stopniowo oddzielającego się od wpływu wód gruntowych. Dawniej na torfowisku eksploatowano torf na cele opałowe, później doszło do samoczynnej renaturalizacji.

R5sKCDaEIdM9f

Ilustracja przedstawia zdjęcie satelitarne na torfowisko przejściowe – Jeziorko koło Chorzeli. Widoczne są różne pola uprawne, zbiornik wodny, drzewa i krzewy.

Najważniejsze fakty dotyczące mokradeł

• Obszary bagienne należą do najważniejszych regulatorów klimatu Ziemi – ich ochrona może pomóc ograniczyć globalne ocieplenie.

• Bagna są najważniejszymi lądowymi „magazynami” węgla organicznego. Zawierają 30% glebowego węgla, czyli dwa razy więcej niż wszystkie lasy na Ziemi. Jeden hektar ekosystemu bagiennego magazynuje w ciągu roku od kilkuset kg do nawet dwóch ton węgla.

• W geologicznej skali czasu tereny podmokłe przyczyniają się do ochładzania klimatu, bo usuwają z atmosfery dwutlenek węgla. Ale w krótszej skali czasowej mogą przyczyniać się do ocieplania, uwalniając do atmosfery metan.

• Osuszanie mokradeł to jeden z czynników przyspieszających globalne ocieplenie, ponieważ powoduje szybkie biologiczne utlenianie zawartego w torfie węgla i jego emisję do atmosfery w postaci dwutlenku węgla.

• Według wyliczeń, emisje CO₂ z osuszonych torfowisk obejmujących zaledwie ok. 0,5% powierzchni lądów odpowiadają aż za 5% antropogenicznych emisji gazów cieplarnianych. Można ich uniknąć, przywracając na osuszonych niegdyś torfowiskach warunki bagienne i zaprzestając ich rolniczego wykorzystania.

• Bezpośrednim skutkiem utraty mokradeł dla człowieka jest wyczerpywanie się zasobów wody użytkowej, wymieranie populacji poławianych ryb oraz zaburzenie mikroklimatu.

Ochrona krajobrazów bagienno‑łąkowych

Mając na uwadze powyższe fakty, trzeba uświadomić sobie, jak ważne jest to, by chronić krajobrazy bagienno‑łąkowe (mokradła). Istnieje wiele form ich ochrony. Mokradłami nazywa się bagna, błota, torfowiska, mszary, namuliska, podmokliska, rozlewiska, przybrzeżne wody morskie, stawy, bagienne łąki, szuwary, turzycowiska, olsy, łozowiska, strumienie, źródełka i wszelkie inne podmokłe obszary. Do najważniejszych form ich ochrony należą:

• aktywna ochrona zwierząt,

• bierna ochrona mokradeł (brak ingerencji w środowisko mokradeł),

• biomanipulacja w zbiornikach wodnych (świadome kształtowanie biocenoz organizmów wodnych, które prowadzi do poprawy jakości środowiska wodnego),

• koszenie łąk na mokradłach,

• mokradła jako oczyszczalnie (roślinność przy ciekach i zbiornikach wodnych, pełni funkcję tzw. barier biogeochemicznych, wychwytując substancje biogenne),

• oczyszczanie wód odprowadzanych na teren mokradeł,

• odtwarzanie drobnych zbiorników wodnych,

• prawidłowa gospodarka wodna w zlewni,

• przyjazna przyrodzie gospodarka stawowa,

• przywracanie naturalnego charakteru cieków,

• przywracanie roślinności typowej dla mokradeł,

• rewitalizacja terenów zalewowych i starorzeczy,

• tworzenie i odtwarzanie biotopów wybranych grup zwierząt,

• usuwanie wierzchniej warstwy gleby na torfowiskach,

• wykorzystanie bobrów w ochronie mokradeł,

• wypas jako czynnik kształtujący roślinność mokradeł,

• zapobieganie odwadnianiu i odtwarzanie uwodnienia mokradeł,

• zrównoważona gospodarka leśna w otoczeniu mokradła.

Spośród 23 parków narodowych, które zlokalizowane są w Polsce, w dziewięciu chroni się elementy krajobrazu bagienno‑łąkowego (tab. 2). Jednak tylko dwa z nich (Biebrzański PN i PN „Ujście Warty”) w całości podlegają ochronie ze względu na unikalne zbiorowiska torfowe, bagienne, szuwarowe i turzycowe, nierzadko stanowiące relikty epoki lodowcowej.

R17h7Gm1PaD4J

Tabela przedstawia informacje na temat parków narodowych w Polsce związanych z ochroną krajobrazów bagienno‑łąkowych. Park Biebrzański obejmuje dno mułodennej rzeki meandrującej Biebrzy w dolinie Kotliny Biebrzańskiej z licznymi zbiorowiskami wodnymi, bagiennymi, torfowiskowymi, szuwarami, a także zbiorowiskami olsy, brzeziny, łęgów. Szczególnie cenna jest duża grupa zbiorowisk mechowiskowych, która zawiera liczne gatunki rzadkie i reliktowe (brzoza niska, wierzba lapońska, gnidosz królewski). Drawieński Park Narodowy – młodoglacjalny krajobraz równin sandrowych z ekosystemami wodno‑leśnymi, żyzne i kwaśne buczyny, kwaśne dąbrowy, łęgi, bory i lasy bagienne, olsy. Torfowiska oraz ekosystemy wodne i łąkowe. Kampinoski PN charakteryzuje się dolinami z bagnami porośniętymi roślinnością łąkową, turzycami, zaroślami i lasami bagiennymi (lasami olsowymi i łęgowymi). Karkonoski PN - jedno z pięciu pięter klimatyczno‑roślinnych to torfowiska regla górnego. Narwiański PN – rzeka Narew tworzy rozczłonkowany korytami rzecznymi układ rozlewisk – siedlisk łąkowych i bagiennych, w których przeważa roślinność bagienna – zbiorowiska wielkoturzycowe i szuwarowe, miejscami łąki, olsy i zarośla wierzbowe, rzadziej grądowe. Poleski PN – równinne niziny peryglacjalne z dużą ilością jezior i stawów krasowych oraz bagien i torfowisk, roślinność obfituje w gatunki typowe dla terenów podmokłych i bagiennych, wśród których często występują relikty epoki lodowcowej. Słowiński PN – ekosystemy wodne, w tym „Bory Torfowe” – fragment boru bagiennego na torfie wysokim; „Dołgie Małe”, jezioro wraz z otoczającymi zbiorowiskami szuwarowymi oraz przejściowo torfowiskowymi; „Olszyna”, fragment olsu na torfie niskim. PN „Ujście Warty” – teren półnaturalny, składający się z dwóch polderów obejmujących równiny zalewowe, łęgi wierzbowe oraz jesionowo‑olszowe na torfach i gytii. Woliński PN – częściowo powierzchnię parku zajmuje delta Świny z kilkudziesięcioma bagnistymi wysepkami.

Słownik