Krzysztof Mrowcewicz „Cannochiale sarmatico”, czyli staropolska konstelacja Marina

1. Gwiezdny wysłannik

Niezwykłe są losy poetyckiego króla XVII stulecia, Giambattisty Marina (1569‑1625). Rozgłos, uwielbienie, niechęć i nienawiść towarzyszyła mu wiernie za życia i po śmierci. [...]

Mistrzem młodego Marina mógł być oczywiście tylko jego krajan, szalony mistrz fantastycznych ogrodów Armidy – Torquato Tasso. Ale Marino nie był artystą pokornym – chodziło mu przecież o sławę, o nieśmiertelny rozgłos, literackie królowanie – i dlatego poezja autora Jerozolimy wyzwolonej prędko przestała mu wystarczać. Ten poeta dworzanin, dla niektórych poeta‑sługa, zdany na łaskę i niełaskę możnych mecenasów, cenił sobie nade wszystko twórczą wolność i niezależność. Licznym i zajadłym krytykom swojej muzy [...] odpowiadał śmiało i prowokacyjnie, że zna lepiej reguły poetyckiego rzemiosła niż wszyscy pedanci, a prawdziwą regułą poety jest łamanie wszekich reguł.

Nie mniej prowokacyjnie sformułowany był program literackiej grabieży, który Marino ujawniał cynicznie wielbicielom swojego talentu. Oto poeta jest rybakiem w morzu literatury. Wolno mu łowić wszędzie, choć nie wszystkie rejony jego połowów powinny być odkryte. Dzieło Marina jest więc poetyckim palimpsestem, rozkoszą i przekleństwem dla uczonych filologów, intrygującą zagadką dla psychologizujących interpretatorów, którzy na próżno szukają autentycznego ludzkiego doświadczenia w splątanym gąszczu cytatów i kryptocytatów ze staro- i nowożytnej literatury. [...]

2. Satelici

[...] Jan Andrzej Morsztyn szedł za duchem jego poezji, śmiało współzawodnicząc z włoskim mistrzem. Nie wiemy, czy Morsztyn znał program literackiej grabieży sformułowany przez sławnego neapolitańczyka, postępował jednak bardzo podobnie parafrazując i kontaminując cudze teksty. […]

Liryka Jana Andrzeja Morsztyna charakteryzuje się tym samym intelektualnym chłodem, który cechuje utwory Marina. Jest to poezja umysłu, realizująca się w kunsztownym organizowaniu słownej przestrzeni, która istnieje demonstracyjnie obok świata rzeczywistego, w niezgodzie z jego prawami, jako sfera dokonującego się wciąż cudu. Hiperbola jest tu codziennością – prostota stylu – ekstrawagancją.

Koncepty, często zrabowane od Marina, opracowuje Morsztyn z niezrównaną maestrią. Skomplikowane architektury sumacji wznosi poeta z zadziwiającą swobodą i lekkością. Bawi go wyraźnie władza nad słowami, które posłusznie układają się pod jego piórem w długie szeregi wyliczeń, przerywane i zamykane nieoczekiwaną pointą.

1

Biały jest polerowany alabastr z Karrary,
Białe mleko przysłane w sitowiu z koszary,
Biały łabęć i białym okrywa się piórem,
Biała perła nieczęstym zażywana sznurem,
Biały śnieg świeżo spadły, nogą nie deptany,
Biały kwiat lilijowy za świeża zerwany,
Ale bielsza mej panny płeć twarzy i szyje
Niż marmur, mleko, łabęć, perła, śnieg, lilije.

(Jan Andrzej Morsztyn, O swej panniewiersz1Jan Andrzej Morsztyn, O swej pannie)

[…]

Często utwory Morsztyna opierają się na jednym czasowniku lub szeregu czasowników synonimicznych. W wierszu Zapust, którego kompozycja przybiera formę pierścienia, sześć razy powtarza się czasownik „zapuszczam”, pojawiający się zawsze nieomylnie w tej samej pozycji (na początku wszystkich strof oraz na końcu ostatniego wersu). Podobnie geometryczny porządek ma sonet Cuda miłości. […]

1

Karmię frasunkiem miłość i myśleniem,   
Myśl zaś pamięcią i pożądliwością,   
Żądzę nadzieją karmię i gładkością,    
Nadzieję bajką i próżnym błądzeniem.   

Napawam serce pychą z omamieniem,   
Pychę zmyślonym weselem z śmiałością,   
Śmiałość szaleństwem pasę z wyniosłością,   
Szaleństw o gniewem i złym zajątrzeniem   

Karmię frasunek płaczem i wzdychaniem,    
Wzdychanie ogniem, ogień wiatrem prawie,   
Wiatr zasię cieniem, a cień oszukaniem.   

Kto kiedy słyszał o takowej sprawie,   
Że i z tym o głód cudzy się staraniem   
Sam przy tej wszytkiej głód ponoszę strawie. 

(Jan Andrzej Morsztyn, Cuda miłościwiersz2Jan Andrzej Morsztyn, Cuda miłości)

Logika tego wiersza jest zaiste nieubłagana. W strofie pierwszej mamy „karmię” w wersie 1 i 3, podobnie jak dwa ekspresyjne synonimy tego czasownika w analogicznych pozycjach w strofie drugiej („napawam”, „pasę”). „Karmię” powraca na początku trzeciej strofy, ponieważ kunsztowny łańcuch zapętla się. […] Jeśli szukamy w tym wierszu czegoś więcej niż cudu słów, spotka nas na pewno rozczarowanie. W twórczości Giambattisty i Jana Andrzeja nie ma żadnych uczuć ani metafizycznych prawd. Zamknięci w świecie kultury poeci nie wierzą bowiem w nic poza swym talentem.

Można bez przesady stwierdzić, że w Morsztynie Marino znalazł nie tyle naśladowcę, ile twórczego kontynuatora w innym języku, artystę, który przeniknął i zasymilował tajniki jego cudownej sztuki poetyckiej.

mroc Źródło: Krzysztof Mrowcewicz, „Cannochiale sarmatico”, czyli staropolska konstelacja Marina, „Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza” 1994 , t. 29, s. 19–33.